Thứ tự theo hàng và được xếp từ nàng dâu cả đến nàng dâu thứ, ai cũng phải dùng quạt cọ đứng phe phẩy vào quan tài người chết.
Sự tích tục “quạt ma” của nàng dâu
Chúng tôi có dịp chứng kiến đám tang theo nghi lễ cổ của gia đình ông Bùi Văn Khơi, có Cụ bà Quách Thị Hồi (89 tuổi) mất trong tháng 3/2014. Cụ là người Mường ở bản Bất Mê, xã Thành Công, huyện Thạnh Thành, (Thanh Hóa). Điều độc đáo là trong đám tang này, các nàng dâu đều phải mặc bộ đồ màu đỏ gồm: Váy đen, cạp mới, áo ngắn, áo chùng đỏ, yếm đỏ, đầu đội mũ được trang trí tua hạt cườm, tay phải cầm quạt cọ phe phẩy vào quan tài. Nàng dâu cả còn vác que gậy có buộc một bộ váy áo của phụ nữ Mường.
Để tìm hiểu về tục lạ này, chúng tôi đã tìm gặp mế Bùi Thị Mai (71 tuổi) là người trong dòng họ. Mế kể: “Không phải dòng họ nào cũng có tục “quạt ma”, tục này còn gắn liền với sự tích mẹ con “nhà Cuội”. Gọi là “nhà Cuội” vì trong nhà chỉ có hai mẹ con sống côi cút. Lúc người mẹ qua đời vì nghe không có tiền lo tang lễ nên người con đã nghĩ ra cách “giả vờ” cho nhà hàng xóm hại chết mẹ mình”.
Cụ Bùi Thị Mai kể lại sự tích con dâu mặc tang phục màu đỏ.
Theo câu chuyện của mế, sáng sớm tinh mơ, anh Cuội đã vác xác mẹ mình cùng bó rơm qua hàng xóm dựng đứng bên ngoài cánh cửa nhà sàn rồi giả vờ cùng mẹ đi xin lửa về nhóm bếp. Sau đó, anh Cuội chạy về nhà lớn tiếng gọi sang nhà hàng xóm đánh động. Hàng xóm nghe thấy tiếng kêu mới đẩy cánh cửa, bất ngờ người mẹ ngã từ trên gác rơi xuống đất. Biết hàng xóm đã “dính bẫy”, anh Cuội chạy sang nằm ăn vạ rồi anh báo cho nhà lang biết chuyện.
Quan lang, người giữ chức sắc cao nhất trong Mường xuống đến mới thấy sự việc và cho rằng nhà hàng xóm đã hại chết mẹ anh Cuội. Sự việc rành rành không thể chối cãi được, nhà hàng xóm bèn phải cử người nhà “đồ cơm đội gạo”, mổ lợn, trâu để tiến hành tang lễ.
Khi đã chuẩn bị hết các đồ để tiến hành lễ “quạt ma” nhưng anh Cuội không có vợ vì nhà nghèo. Trong khi đó, nguyên tắc tang lễ nơi đây là phải có con dâu đứng “quạt ma”. Lúc này không còn cách nào khác nên anh Cuội phải mượn 9 cô gái phụ giúp việc trong nhà lang làm người quạt ma hộ. Chín cô gái xinh đẹp mượn khuyên tai vòng cổ đeo lên mình để tiến hành lễ.
Bộ váy “quạt ma” được treo ngay phía trên trên quan tài.
Mế Mai nói: “Sau khi chuẩn bị đưa tiễn người chết ra rừng sẽ có một bữa cơm cho các cô con dâu. Nguyên tắc là khi ăn cơm, mỗi người con dâu sẽ phải ngồi một mình một mâm. Ý nghĩa là để đền ơn những cô gái mà anh Cuội đã mượn về “quạt ma” cho mẹ”.
Khi “quạt ma”, các nàng dâu sẽ phải đứng hoặc ngồi thâu đêm suốt sáng dưới sự chủ trì của “ông mo”.
Các nang dâu dùng “quạt cọ” để quạt mát cho người chết trong quan tài.
Lúc đưa tiễn người quá cố, các nàng dâu phải chạy trước quan tài để quạt hồn người chết, sau đó mới được cởi bộ đồ áo đỏ và rửa tay bằng nước lã. Rửa tay xong các cô con dâu lại mặc đồ màu trắng như bình thường.
Trước khi khiêng quan tài ra cổng, các nàng dâu phải đi trước để quạt hồn người chết.
Dâu cả trong họ sẽ phải vác một que gậy có buộc bộ váy áo của người phụ nữ Mường.
Theo cụ Mai, những nàng dâu phải chạy đi rửa tay và cởi đồ đó ra vì những đồ này là đồ của chín cô gái giúp việc. Chín cô gái đã hoàn thành việc quạt ma cho anh Cuội nên cởi đồ trả lại. Còn khi các cô con dâu đã mặc đồ trắng đội mũ lụa vào chịu tang mẹ là lúc đó những người con này đã trở thành con dâu trong nhà rồi.
Chạy đi trước “Quạt ma” được một đoạn ngắn, các nàng dâu sẽ phải thay đồ “quạt ma” để mặc tang phục màu trắng.
Thay đồ xong các cô con dâu sẽ phải chạy thật nhanh đi rửa tay để tiếp đưa tiễn người chết.
Nguy cơ mai một
Với nghi lễ khi trong gia đình có cha mẹ chết phải có người con dâu “quạt ma”, người Mường cho rằng phải quạt như vậy để cho hồn người nằm trong quan tài được mát mẻ.
Cũng theo cụ Mai, sau khi nhà hàng xóm lo tang lễ xong xuôi, vì thông minh nên anh Cuội bắt chín cô gái đã quạt ma cho mẹ mình rồi nên phải về làm dâu cho anh, về sau mới có sự tích là họ nhà Cuội.
Ý thức được ý nghĩa to lớn và tầm quan trọng trong phong tục ma chay độc đáo có từ ngàn năm nay, người Mường ở Thanh Hoá vẫn còn giữ được bản sắc riêng trong đời sống tâm linh. Mặc dù một số phong tục cũ không còn phù hợp nên đã bị xoá bỏ nhưng những nét độc đáo trong tục lệ ma chay truyền thống vẫn còn là những điều bí ẩn.
Người nhà thu dọn đồ “quạt ma” của các nàng dâu.
Ngoài những tục lệ trên, đám tang của người Mường còn có những tục lệ hết sức độc đáo như quan tài được làm bằng cây gỗ khoét rỗng thành hình chiếc thuyền. Người chết sẽ được chôn cùng đồ tùy táng như: Bát, đĩa chôn giữa mộ, vò đựng nước chôn ở đầu mộ. Nhà lang xưa kia còn chôn theo cả sanh và vật dụng để ninh xôi được làm bằng đồng...
Anh Bùi Văn Thân, Trưởng ban Văn hóa xã Thành Công cho biết: “Đám tang của người Mường đậm nét sinh hoạt văn hóa nghệ thuật dân gian. Ngày xưa ở trong xã, một lễ tang có thể kéo dài từ 7 đến 12 ngày. Nhưng hiện nay, đám tang đã được đơn giản hóa. Thời gian làm đám chỉ còn 3 ngày, thậm chí có thể thực hiện nhanh hơn. Quá trình làm tang lễ cũng bớt rườm rà hơn. Tuy nhiên, những nghi thức cổ còn giữ nguyên bản sắc của văn hóa Mường. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Vương Anh trong cuốn đẻ đất đẻ nước đã từng nói: "Đám hiếu ở người Mường - điểm hội tụ của văn hóa dân gian mang tính nhân văn sâu sắc".
