Ông bố - nhà báo, sử gia người Mỹ Stanley Karnow, đến Việt Nam từ những ngày đầu cuộc chiến - đã viết cuốn sách và làm bộ phim tài liệu nổi tiếng: "Việt Nam - một thiên lịch sử truyền hình". Cô con gái - nhà nhiếp ảnh Catherine Karnow, đến Việt Nam năm 1990 - tiếp nối bằng hơn 20 năm chụp ảnh Việt Nam và là nhân chứng trong hai chuyến đi quan trọng của Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Đấy là vì họ đã tìm thấy và tin những giá trị sâu sắc của lịch sử, văn hóa Việt Nam và sự nhân văn, thông tuệ của những con người như Tướng Giáp.
"Ngọn núi lửa phủ tuyết"
Stanley Karnow đến Việt Nam lần đầu tiên năm 1959 để đưa tin về hai người Mỹ đầu tiên thiệt mạng ở Việt Nam. Lúc đó ông không biết rằng, ông sẽ đưa tin về cuộc chiến tranh suốt 15 năm trời với hàng chục nghìn lính Mỹ tử trận và tiếp tục trở thành nhà sử học nghiên cứu Việt Nam cho tới 4 thập niên sau đó.
Báo chí Mỹ viết về ông: Lúc đầu Karnow đến Việt Nam với quan điểm ủng hộ cuộc chiến của Mỹ, nhưng ông đã thay đổi khi tận mắt chứng kiến cuộc chiến đó và gặp gỡ những người dân Việt Nam. Cuốn sử thi "Việt Nam - một thiên lịch sử" của ông xuất bản năm 1983, bán được hàng triệu bản.
Khác với nhiều cuốn sách khác thời bấy giờ của Mỹ viết về cuộc chiến ở Việt Nam, Karnow đưa ra cái nhìn nhiều chiều, trong đó có cả góc nhìn từ lịch sử và văn hóa Việt. Tiếp đó, bộ phim truyền hình 13 tập "Việt Nam - một thiên sử truyền hình" được phát sóng lần đầu năm 1983 cũng trở thành một trong những phim tài liệu được xem nhiều nhất trong lịch sử.
Stanley Karnow gặp gỡ và phỏng vấn Đại tướng Võ Nguyên Giáp lần đầu tiên năm 1990. Sau cuộc gặp đó, ông viết về Tướng Giáp trên tờ New York Times số ra ngày 24.6.1990: "Là một nhà chiến lược dũng cảm, một tư duy logic thông thái, một nhà tổ chức không mệt mỏi, Tướng Giáp đã chiến đấu hơn 30 năm, xây dựng những đội quân du kích áo vải thành một trong những quân đội hiệu quả nhất thế giới...
Người Pháp gọi ông là "ngọn núi lửa phủ tuyết" - sự bùng nổ ẩn giấu dưới lớp băng bên ngoài. Giờ ở tuổi gần 80, ông vẫn toát ra sức sống của người trí thức, một sự quyết liệt đã đưa ông vào lịch sử và làm ông trở thành huyền thoại".
Trong cuộc gặp đó, Karnow ấn tượng bởi những tư tưởng của vị tướng đã đánh bại quân đội mạnh nhất thế giới: "Có những thời khắc khó khăn khiến chúng tôi không biết tiếp tục như thế nào. Nhưng không bao giờ chúng tôi bi quan. Không bao giờ!
Chúng tôi đã phát động một cuộc chiến tranh nhân dân. Vũ khí phức tạp của Mỹ, các thiết bị điện tử đã không có ích gì. Trong chiến tranh chỉ có hai yếu tố: Con người và vũ khí. Cuối cùng thì con người là yếu tố quyết định. Con người! Con người! Con người!
.. Xuyên suốt lịch sử, hệ tư tưởng lớn nhất của chúng tôi, tình cảm lớn nhất của nhân dân chúng tôi là lòng yêu nước".
Và Tướng Giáp đã chia sẻ với Karnow một tâm nguyện: "Nếu tôi không trở thành một người lính, thì tôi vẫn là thầy giáo, có thể là thầy giáo dạy triết hoặc dạy sử...
Hãy ghi nhớ, tôi là vị tướng chiến đấu vì hòa bình. Tôi muốn hòa bình, nhưng không phải hòa bình bằng mọi giá".
Một sự thuần khiết
Cuộc gặp đó khởi đầu tình bạn bền vững giữa gia đình Karnow với gia đình "vị tướng của hòa bình". Stanley Karnow đã giới thiệu con gái mình - phóng viên ảnh Catherine Karnow - với gia đình Tướng Giáp.
Nhớ về cuộc gặp đầu tiên từ năm 1990 ấy, Catherine cũng có những ấn tượng y như ông bố về vị tướng Việt Nam: "Khi gặp ông, tôi thực sự cảm thấy mình đang đứng trước một con người kiệt xuất. Tôi có thể cảm nhận được sự thông thái của ông trong bất kỳ cuộc trò chuyện nào. Ông là người lịch sự, luôn tôn trọng và quan tâm tới người khác". Kể từ đó, rất nhiều hình ảnh của Đại tướng được Catherine ghi lại.
Và điều đặc biệt: Catherine là phóng viên nước ngoài duy nhất được Đại tướng đồng ý để đi cùng ông trở về thăm Điện Biên Phủ nhân dịp kỷ niệm 40 năm chiến thắng Điện Biên. Catherine cũng không ngờ rằng, khi Tướng Giáp qua đời, bà lại một lần nữa chứng kiến lịch sử, khi là phóng viên nước ngoài duy nhất đi cùng gia đình Đại tướng trên chuyến bay đưa ông tới nơi yên nghỉ cuối cùng từ Hà Nội về Quảng Bình.
"Năm 1994, tôi thấy người dân ở Điện Biên - đặc biệt là ở Mường Phăng - quá đỗi vui mừng khi ông trở lại. Gương mặt họ sáng bừng lên trong những bức ảnh tôi chụp. Hàng trăm người chờ đón ông, thuộc nhiều sắc tộc khác nhau, từ những người đã chiến đấu ở Điện Biên Phủ 40 năm trước đến những đứa trẻ nhỏ. Tôi không hỏi ông tại sao ông muốn lên Điện Biên một tuần trước lễ kỷ niệm. Tôi chỉ đoán rằng ông muốn trải nghiệm dịp kỷ niệm một cách đơn giản, muốn tự mình quan sát, gặp được nhiều người ở đó. Tôi nhìn thấy một sự đơn giản, sự thuần khiết trong chuyến thăm đó...".
Quá thân thiết với gia đình Tướng Giáp, 20 năm sau, lúc nghe tin Đại tướng mất, cảm giác đầu tiên của Catherine là rất buồn, "giống như khi nghe một người bạn thân thiết của bố mình mất vậy". Lúc đó bà không nhìn sự việc như một sự kiện lịch sử của Việt Nam dưới góc độ nhà báo, bà nhìn với tư cách một con người: "Tôi nghĩ về vợ con ông, gia đình ông. Tôi không hề nghĩ rằng đó là một sự kiện lớn, như cách nhiều người có thể nghĩ khi ông mất".
Chỉ trong vài ba ngày, Catherine phải thu xếp mọi việc để tới Hà Nội. Bà chụp rất nhiều ảnh Hà Nội trong những ngày diễn ra lễ tang Đại tướng. Nhưng khoảnh khắc xúc động nhất với bà, là khi bà đến viếng Đại tướng: "Dù từng nhiều lần gặp những người thân của ông, nhưng tôi chưa từng nghĩ sẽ gặp họ trong hoàn cảnh này.
Sự xúc động dâng trào và nước mắt cứ thế chảy xuống. Một người trong gia đình nắm lấy tay tôi, chúng tôi nhìn thẳng vào mắt nhau, và một cảm xúc giống nhau, nước mắt chảy tràn. Chỉ trong khoảnh khắc. Nhưng là một khoảnh khắc thật lớn lao".
Tình yêu, tính bằng thế hệ
24 năm chụp ảnh Việt Nam, một ngày tháng 10.2013, ở Hà Nội, khi lục lại kho ảnh để tìm ảnh Tướng Giáp, chính Catherine cũng kinh ngạc bởi số lượng ảnh bà chụp và những nơi bà từng đến. Trong nhiều năm bà theo đuổi nhiều đề tài về Việt Nam: Câu chuyện di sản chiến tranh, câu chuyện Việt kiều, sự trở lại của cựu binh Mỹ, những thay đổi của Việt Nam, từ chuyện các cô gái bị bán qua biên giới, đến chuyện những người giàu mới phất, các nghệ sĩ trẻ của Hà Nội...
"Việt Nam đã thay đổi quá nhiều, quá nhanh. Một câu chuyện không hề đơn giản và luôn luôn hấp dẫn. Chụp nhiều như thế, nhưng những gì tôi biết về Việt Nam mới chỉ bằng một hạt gạo. Vẫn còn quá nhiều thứ tôi muốn tìm hiểu".
"Đôi lúc tôi tự hỏi, liệu tôi có dành thời gian cả đời mình để tìm hiểu Việt Nam hay không, tại sao lại luôn là Việt Nam? Có lúc tôi cũng nghĩ nên dành thời gian cho các nước khác. Nhưng Việt Nam luôn cuốn hút tôi trở lại. Dù tôi không hiểu ngôn ngữ, nhưng Việt Nam đã quá thân thiết với tôi rồi... Tôi nhớ từng góc phố mà tôi từng chụp. Dù ở Hà Nội, TPHCM hay Huế. Tôi đi nhiều, nhưng chỉ có vài nơi trên thế giới là có được ký ức sâu đậm như thế. Những bức ảnh tôi yêu thích nhất là tôi chụp ở đây".
Những năm 1990, Catherine tình cờ chụp được bức ảnh một thầy giáo dạy nhạc, trong một ngôi nhà nhỏ, chơi guitar chỉ còn một dây. Bức ảnh - với bà, là vẻ đẹp của Việt Nam trong thời kỳ đó, vẻ đẹp và sự khắc khổ mà đến giờ bà vẫn không thực sự hiểu, cho dù bà đã xem lại hàng nghìn lần.
Và lý do thứ hai mà Catherine luôn bị cuốn hút trở về Việt Nam, là chính bởi cái họ Karnow. Catherine đã khóc khi nhắc tới bố, tới sự kết nối kỳ lạ của gia đình bà với Việt Nam: "Đó là tình yêu và lòng tự hào về bố tôi. Chụp ảnh là cách tôi đang tiếp nối công việc của bố mình, điều tôi nghĩ sẽ khiến ông tự hào.
Mỗi chuyến đến Việt Nam tôi đều gọi điện về cho ông. Khi ông mất (ngày 27.1.2013), tôi đang ở Sài Gòn. Tôi đối diện với nỗi đau đó một mình. Nhưng khi tin ông mất lan ra, những bức thư, những lời chia buồn, động viên từ những người bạn Việt Nam đổ tới, tôi biết rằng thật thích hợp và có ý nghĩa khi tôi có mặt ở Sài Gòn lúc đó. Tôi sẽ luôn có lý do khi đến Sài Gòn vào tháng giêng. Tôi muốn quay lại nơi ông từng đến, nơi mà với tôi, ông vẫn còn đang sống...".
