Đe dọa từ phát triển du lịch và công nghiệp
Tháng 9 vừa qua tại Saudi Arabia, Kỳ họp lần thứ 45 của Ủy ban Di sản Thế giới (WHC) đã xem xét các văn bản liên quan đến việc gộp quần đảo Cát Bà vào vịnh Hạ Long - một di sản thế giới đã được ghi danh trước đó với các tiêu chí (vii) và (viii). Đáng chú ý tại phiên họp, Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) đưa ra nhiều lập luận nhằm khuyến nghị Ủy ban Di sản Thế giới hoãn lại việc mở rộng di sản thế giới vịnh Hạ Long gộp thêm quần đảo Cát Bà.
Phát biểu tại phiên họp, đại diện IUCN nhiều lần bày tỏ lo ngại về hoạt động du lịch tại khu vực di sản vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà: “Di sản được đề cử đang phải đối mặt với một số mối đe dọa hiện hữu và tiềm ẩn, đặc biệt là liên quan đến tác động của các hoạt động du lịch. Triển vọng phát triển du lịch quy mô lớn tiếp tục là một rủi ro đáng kể đối với tính toàn vẹn của khu vực được đề xuất mở rộng... Trước đại dịch COVID-19, quần đảo Cát Bà đã đón 2,7 triệu du khách mỗi năm. Địa phương có kế hoạch tăng con số đó lên 3,7 triệu vào năm 2025 và với tầm nhìn dài hạn là 10 triệu du khách vào năm 2050".
Đại diện IUCN đánh giá đề cử di sản vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà tại Kỳ họp lần thứ 45 của Ủy ban Di sản Thế giới. Ảnh chụp màn hình.
Phía IUCN nhấn mạnh các kế hoạch tăng trưởng về phát triển du lịch và công nghiệp quy mô lớn là mối đe dọa đáng kể và nghiêm trọng đối với tính toàn vẹn của cả phần đất liền và phần biển của khu vực vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà. IUCN cũng lưu ý rằng có những lỗ hổng trong việc bảo vệ quần đảo Cát Bà và cần phải tăng cường các quy định, đặc biệt là đối với du lịch, cũng như một số mối đe dọa khác nhằm đảm bảo sự toàn vẹn trong tương lai của quần đảo này. IUCN cho rằng cần phải mở rộng Vườn quốc gia Cát Bà để đảm bảo tất cả các giá trị quan trọng được ghi nhận bên trong và bên ngoài vườn quốc gia đều được bảo vệ đầy đủ.
Theo Ủy ban Di sản Thế giới, để được đưa vào danh sách di sản thế giới, một địa điểm phải đáp ứng ít nhất 1 trong 10 tiêu chí. Trong đó một di sản thiên nhiên được xem xét ở 4 tiêu chí, gồm Tiêu chí (vii) về thẩm mỹ, Tiêu chí (viii) về quá trình địa chất địa mạo, Tiêu chí (ix) về quá trình sinh thái và sinh học, Tiêu chí (x) về bảo tồn nguyên trạng đa dạng sinh học.
Cảnh báo về hoạt động trong vùng đệm
Tại kỳ họp, sau khi xem xét hồ sơ, các quốc gia thành viên của Ủy ban Di sản Thế giới đã thông qua việc điều chỉnh đáng kể ranh giới của di sản thế giới vịnh Hạ Long gộp thêm quần đảo Cát Bà, để trở thành vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà trong Danh mục Di sản thế giới theo tiêu chí (vii) và (viii).
Tuy nhiên trong văn bản được thông qua, Ủy ban Di sản Thế giới lo ngại rằng ô nhiễm vẫn là một vấn đề tại khu di sản và kêu gọi Việt Nam tiếp tục tăng cường hơn nữa các biện pháp, bao gồm thực hiện nâng cấp quy trình xử lý nước thải tại các điểm tham quan ở vịnh Hạ Long và đóng cửa các hoạt động công nghiệp bao gồm khai thác than và hoạt động xi măng trên địa bàn Hạ Long.
Một dự án bị đánh giá là tác động tiêu cực lên vùng đệm của vịnh Hạ Long.
Ủy ban Di sản Thế giới cũng đề nghị Việt Nam xử lý các mối đe dọa chính trong khu vực di sản vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà và tăng cường thực thi pháp luật phù hợp, trong đó các mối đe dọa là du lịch đại trà, luồng vận tải biển, sự phát triển các khu định cư, săn trộm, khai thác tài nguyên biển và lâm sản, đánh bắt quá mức, nuôi trồng thủy sản không bền vững, ô nhiễm (dầu, tiếng ồn, nước thải, rác thải từ sông) và những hoạt động phát triển đáng chú ý trong vùng đệm.
Ủy ban Di sản Thế giới cũng khuyến nghị phía Việt Nam thực hiện Đánh giá Tác động Di sản (HIA) đối với bất kỳ dự án nào có liên quan trong vùng đệm và khu vực liền kề với vùng đệm, tiếp tục tăng cường sự bảo vệ pháp lý với vùng đệm của di sản vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà. Đồng thời, điều chỉnh các dự án phát triển đảm bảo phù hợp với Đoạn 172, Hướng dẫn thực hiện Công ước Di sản thế giới. Cần mở rộng phân tích sức tải sinh thái của vịnh Hạ Long để áp dụng cho toàn bộ khu di sản mở rộng, nhằm đảm bảo quản lý hiệu quả du lịch nhằm tôn trọng giá trị nổi bật toàn cầu của khu di sản.
Vì sao vịnh Hạ Long – quần đảo Cát Bà bị trì hoãn đề cử theo tiêu chí (x)?
Ủy ban Di sản Thế giới khuyến khích Việt Nam tiếp tục xem xét đề cử vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà theo tiêu chí (x) ở các phiên họp sau. Việc ghi danh theo tiêu chí (x) (liên quan tới bảo tồn đa dạng sinh học và các loài bị đe dọa) của vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà bị trì hoãn là điều đáng quan tâm.
Cơ sở của việc trì hoãn tiêu chí (x) tại phiên họp lần thứ 45 có liên quan đến khuyến nghị của IUCN trong báo cáo đánh giá các đề cử 2022 - 2023, theo đó IUCN thậm chí đã đề nghị trì hoãn hoàn toàn việc tái đề cử vịnh Hạ Long – quần đảo Cát Bà theo cả 3 tiêu chí (vii), (viii) và (x). Trước đây năm 2013, trong lần đề cử độc lập của quần đảo Cát Bà vào Danh mục Di sản thế giới với tiêu chí (ix) và (x), báo cáo của IUCN cũng đề xuất trì hoãn đề cử này.
Trong báo cáo năm 2022, phía IUCN phân tích vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà là nơi trú ngụ của nhiều loài thực vật, động vật nên phía Tây đảo Cát Bà cùng vịnh Lan Hạ được xác định là khu vực quan trọng về đa dạng sinh học (Key Biodiversity Area). Trong đó, voọc Cát Bà là loài linh trưởng đặc hữu cực kỳ nguy cấp và là loài tiêu biểu của khu vực được đề cử. IUCN đánh giá những năm qua công tác bảo tồn đã giải quyết phần lớn nạn săn trộm voọc Cát Bà, nhưng cuộc sống của khoảng 65 – 70 cá thể voọc tiếp tục bị xáo trộn bởi hoạt động du lịch, sự hạn chế về dòng gen (do ít cá thể) và sự phân tán trong môi trường sống ngày càng bị cô lập, cùng những áp lực khác. "Như đánh giá năm 2014 của IUCN về đề cử độc lập quần đảo Cát Bà, IUCN không cho rằng chỉ sự hiện diện của loài này là đủ chứng minh cho tiêu chí (x)", báo cáo nêu rõ.
Ngoài loài voọc, IUCN cũng cho rằng tình trạng, sự phong phú và phân bố của các loài khác trong phạm vi khu vực đề cử phần lớn vẫn chưa rõ ràng. Giá trị đa dạng sinh học tại vịnh Hạ Long cũng chưa được xem xét. Nạn săn trộm và các hoạt động khác của con người, đặc biệt là du lịch và quá trình phát triển, đã đe dọa nhiều loài động vật có vú, bò sát, lưỡng cư và chim; một số loài thực vật bị sử dụng làm cây cảnh và làm thuốc. "Những mối đe dọa này cần được giải quyết trước khi tiêu chí (x) có thể được đáp ứng. IUCN đánh giá khu di sản vẫn có tiềm năng đáp ứng tiêu chí này".
Cũng trong báo cáo, IUCN dành hẳn một phần phân tích các mối đe dọa hiện hữu tại khu vực di sản được đề cử, như hoạt động của con người khiến hệ sinh thái bị thu hẹp, các hang động đã bị ảnh hưởng bởi du lịch, một số môi trường núi đá vôi độc đáo và quan trọng được cho là đã chuyển đổi thành khu du lịch, những lo ngại về tình trạng san hô, khai thác quá mức tài nguyên biển và tài nguyên trên cạn, ô nhiễm từ du lịch và công nghiệp... "Do đó, IUCN cho rằng tính toàn vẹn của vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà hiện đang bị đe dọa nghiêm trọng", báo cáo nêu.