Trong thế kỷ III sau Công nguyên (SCN), Đế chế La Mã đã trải qua cuộc khủng hoảng lớn nhất trong lịch sử của đế chế này, gồm sự bất ổn bên trong, nội chiến và vô số cuộc xâm lược man rợ. Tất cả đều đe dọa làm sụp đổ đế chế lớn nhất thế giới.
Làm thế nào để một đế chế trong cơn khủng hoảng như vậy có thể nổi lên mạnh mẽ như trước? Kết quả của thời kỳ rắc rối này có phải là một cột mốc quan trọng trong sự phát triển của lịch sử thế giới không?
Ám sát - Sự khởi đầu của cuộc khủng hoảng của thế kỷ III
Cuộc khủng hoảng bắt đầu vào thời điểm quan trọng đối với Đế chế La Mã khi Hoàng đế trẻ Severus Alexander, là người trị vì thứ năm của triều đại Severan, đứng đầu Đế chế La Mã từ năm 193 đến năm 235 SCN. Ông trở thành người cai trị trẻ thứ hai trong lịch sử La Mã khi chỉ mới 14 tuổi.
Sự non trẻ không phải nguyên nhân của cuộc khủng hoảng La Mã mà là cái chết của ông. Khi đế chế bị đe dọa gia tăng từ các bộ lạc người Germanic và Sarmatian ở biên giới phía bắc, vua Severus Alexander đã buộc phải hành động để giữ an toàn cho đế chế.
Ông đã phát động một chiến dịch với đội quân được tập hợp đầy đủ, nhưng thay vì chọn xung đột, hoàng đế trẻ với lời khuyên của mẹ đã chọn cách tránh bạo lực không cần thiết và thay vào đó theo đuổi một hành động ngoại giao bao gồm cả việc hối lộ.
Các quân đoàn coi hành động đó là một sự xúc phạm vì nhiều đồng đội của họ đã bị giết bởi các bộ lạc Germanic trong nhiều năm trước. Họ muốn trả thù và đổ máu. Do đó, hành động cầu hòa của ông đã gây ra sự chỉ trích ngày càng tăng và sự bất mãn trong quân đội, mà đỉnh điểm là sự nổi loạn của quân đoàn Legio XXII Primigenia.
Hoàng đế Severus Alexander đã bị sát hại cùng với mẹ của mình trong một cuộc họp ở Moguntiacum (Mainz, nay thuộc Đức). Động cơ rộng lớn hơn cho vụ ám sát của anh ta có thể bắt nguồn từ tình trạng bất ổn tích lũy giữa quân đội và tướng lĩnh, bắt đầu từ người tiền nhiệm của Severus - Hoàng đế Elagabalus, người bị dèm pha và ghét bỏ và cũng bị ám sát khi mới 18 tuổi.
Thay vào đó, quân đội tuyên bố một trong những chỉ huy của họ là hoàng đế mới - Maximinus Thrax. Ông là người đầu tiên của cái gọi là 'Hoàng đế doanh trại' - những người cai trị được quân đội bầu chọn. Các hoàng đế doanh trại không có kinh nghiệm làm chính trị và không có ràng buộc hay yêu cầu chính đáng nào đối với ngai vàng Hoàng gia.
Sự cai trị và quyền lực của họ chỉ dựa vào quân đội. Sinh ra là một người nông dân Thracian đơn giản, Maximinus không có thiện cảm gì với Thượng viện La Mã. Sự cai trị của ông bắt đầu vào năm 235 SCN và được đánh dấu là một trong những kẻ chuyên chế, hờ hững và nói chung là thất bại. Nó kéo dài chỉ trong ba năm, khi một cuộc nổi dậy nổ ra vào năm 238 SCN, năm hỗn loạn và quan trọng được gọi là Năm của sáu Hoàng đế.
Maximinus Thrax còn được gọi là Maximinus I, là Hoàng đế La Mã từ năm 235 đến 238. (Soerfm / Public Domain )
Cuộc nổi dậy bắt đầu và được lãnh đạo bởi hai thống đốc khu vực, cha và con trai - Gordian I và Gordian II. Họ có sự hỗ trợ của Thượng viện. Nhưng Maximinus cũng có những người ủng hộ.
Một trong những người theo Maximinus, thống đốc khu vực Numidia, Capelianus, đã nuôi một đội quân và quyết định đánh bại quân đội của Gordian trong Trận chiến Carthage. Gordian II đã ngã xuống khi chiến đấu và người cha già của anh ta, Gordian I khi nghe tin này đã treo cổ tự tử. Sự cai trị của họ với tư cách hoàng đế chỉ kéo dài 20 ngày.
Trong các sự kiện hỗn loạn sau đó, Maximinus Thrax đã bị Thượng viện tuyên bố là kẻ thù công khai của Rome. Đáp lại hành động đó, ông tập hợp một đội quân và bắt đầu hành quân đến Rome. Để chống lại sự cai trị của Maximinus, Thượng viện cần một hoàng đế khác, một người nào đó chống lại vị Hoàng đế doanh trại này.
Không tìm được bất kỳ ứng cử viên phù hợp nào, họ đã bầu hai thượng nghị sĩ là Pupienus Maximus và Balbinus để trở thành hoàng đế đồng cai trị. Nhưng hai vị Hoàng đế này không được người dân đón nhận. Họ tập hợp thành đám đông và chào đón các hoàng đế chung mới bằng gậy và đá.
Hoàng đế doanh trại – Lãnh chúa cải trang
Maximinus Thrax trong cuộc tuần hành quân sự của mình tại Rome, đã vấp phải một trở ngại lớn tại thành phố Aquileia. Ông bị buộc phải bao vây thị trấn vào tháng 2 năm 238 SCN.
Cuộc bao vây kéo dài đến tháng Tư nhưng không thành công. Thất bại này làm dấy lên sự phản đối sự cai trị của ông, khiến quân đội nghi ngờ về hoàng đế mà họ chỉ định ba năm trước. Họ đã giải quyết nghi ngờ của mình bằng cách giết chết hoàng đế Maximinus Thrax, cùng với con trai Maximus.
Điều này đã được thực hiện bởi quân đoàn Legio Secunda Parthica. Họ chặt đầu xác chết của họ và gửi những người đứng đầu đến Rome. Các đồng hoàng đế Pupienus và Balbinus đã chấp nhận đầu hàng và tha thứ cho họ.
Trong khi đó, mọi thứ ở Rome không mấy tốt đẹp. Pupienus và Balbinus, các thượng nghị sĩ cao tuổi trở thành hoàng đế đã công khai không tin tưởng lẫn nhau. Họ tranh cãi nhau một cách quyết liệt.
Hơn nữa, dân chúng của thành Rome đã nổi loạn và gây ra hỏa hoạn trên toàn thị trấn. Sau những diễn biến như vậy, đơn vị cận vệ của Hoàng đế La Mã, vệ binh Praetorian, đã quyết định tra tấn và giết cả hai Hoàng đế. Thời gian cai trị của hai vị Hoàng đế này chỉ 99 ngày.
Cùng ngày hôm đó, một hoàng đế mới đã được chọn - cháu trai 13 tuổi của Gordian I, được gọi là Gordian III. Ông là hoàng đế thứ sáu được tuyên bố trong năm hỗn loạn đó. Dân chúng của Rome và Thượng viện rất kính trọng Gordian. Gordian III đã cai trị cho đến năm 244 SCN.
Nhưng tất cả điều này chỉ là một khởi đầu khó khăn của một thời kỳ xuống dốc mà Đế chế La Mã đang đi vào. Nhiều cuộc khủng hoảng đã đến và sự hỗn loạn kéo dài trong 50 năm.
Sau khi hoàng đế nhí Gordian III lên nắm quyền, ông ngay lập tức phải đối mặt với sự xâm lược từ các bộ lạc thù địch. Bộ lạc Carpi man rợ bắt đầu xâm chiếm lãnh thổ La Mã của Moesia Inferior trên sông Danube vào năm 238, năm đầu tiên cầm quyền. Đến năm 239, họ mới bị đánh đuổi.
Bức tượng bán thân của Gordian III, hoàng đế của đế chế La Mã. (Ảnh: Internet)
Năm 240, sự cai trị của Gordian III phải đối mặt với cuộc nổi dậy đầu tiên. Một thống đốc tỉnh châu Phi, Marcus Asinius Sabinianus đã nổi dậy và tự xưng là hoàng đế. Cuộc nổi dậy của Marcus không giành được sự ủng hộ và nhanh chóng bị đánh bại.
Gordian tập trung vào phương Đông và mối đe dọa ngày càng tăng từ Đế quốc Sassanids. Hoàng đế trẻ đã đích thân lãnh đạo chiến dịch và giành được chiến thắng vào năm 243 tại trận chiến Reasena. Tuy nhiên, trong năm sau, người La Mã đã bị đánh bại một cách quyết đoán tại Trận Misiche và hoàng đế trẻ Gordian III đã chết.
Marcus Julius Philippus
Hoàng đế mới, Phillippus, người đã vươn lên nắm quyền của quận trưởng Praetorian. Ông đã đạt được thoả thuận hòa bình nhanh chóng với Đế quốc Sassanids, sau đó nhanh chóng trở lại Rome và được tuyên bố là hoàng đế chính thức.
Đồng thời, với sự bất mãn ngày càng tăng ở các tỉnh này, một chỉ huy của một trong những quân đoàn đóng quân ở đó, Tiberius Pacatianus, đã chiếm lấy ngai vàng và tự xưng là hoàng đế, làm tăng thêm sự bất ổn. Sự hỗn loạn đã được sử dụng để tạo lợi thế cho Goth, người đã xâm chiếm Moesia, cùng với Carpi.
Phillippus bị choáng ngợp bởi sự hỗn loạn và đã được đề nghị thoái vị, nhưng thượng viện đứng đằng sau và ủng hộ ông. Ông phái thượng nghị sĩ Quintus Decius đến để giải quyết cuộc nổi dậy ở các tỉnh này. Anh ta đã xoay sở để dập tắt nó sau một chiến dịch quân sự ngắn, nhưng anh ta đã không giải quyết được tình trạng bất ổn đang gia tăng giữa các quân đoàn.
Quân đội tuyên bố Decius là hoàng đế mới và anh ta đã tiến hành phản bội Phillippus giết chết vị vua tiền nhiệm của mình.
Trajan Decius chỉ cai trị từ năm 249 đến 251. Triều đại của ông được đánh dấu bằng các cuộc đàn áp Cơ đốc giáo và chiến dịch chống lại người Goth, ông đã chết trong trận chiến đó. Trong những năm tiếp theo, một loạt các hoàng đế - hầu hết trong số họ là kẻ chiếm đoạt và chỉ huy nổi loạn - đã chiếm vị trí đứng đầu của Đế chế La Mã hỗn loạn.
Để thấy sự hỗn loạn thời kỳ này, một sự so sánh trong 50 năm, Cuộc khủng hoảng thế kỷ III, hơn 20 vị hoàng đế đã lên ngôi, so với 26 vị hoàng đế trị vì trong 250 năm trước đó.
Đá cẩm thạch từ năm 250 SCN. Chiếc quách La Mã lớn bất thường này được trang trí với một cảnh chiến đấu giữa người La Mã và người Goth. (Ảnh: Egisto San)
Nhưng không chỉ có sự hỗn loạn về chính trị tạo ra sự bất ổn của đế chế mà còn có thiên tai và ảnh hưởng bên ngoài.
Bệnh dịch hạch lan rộng khắp đế chế từ năm 249 đến năm 262 sau Công nguyên, được gọi là Bệnh dịch hạch của người Cyprian. Điều này đã gây ra cái chết lan rộng và bất ổn kinh tế cho đế chế La Mã. Mặt khác, sự thay đổi khí hậu dần dần khiến mực nước biển dâng cao và làm ngập lụt các quốc gia thấp, làm gián đoạn nông nghiệp và buộc các bộ lạc trong các khu vực đó phải di cư vào lãnh thổ La Mã.
Đây là cơ hội để các bộ lạc man rợ vượt qua ranh giới của Đế quốc La Mã rồi tiến hành cướp bóc và đặt chất thải vào một quốc gia đã suy yếu. Carpi, Goth, Vandals và Alamanni đã băng qua sông Rhine và Danube vào vùng lãnh thổ của đế chế.
Tất cả những điều này kết hợp gây ra sự bất ổn lớn trong nội bộ chính trường La Mã gần như đưa đế chế đến điểm đột phá của nó. Mạng lưới thương mại nội bộ của đế chế đã bị phá vỡ rất nhiều và một cuộc khủng hoảng tài chính đã xuất hiện. Sự sụp đổ này đã ảnh hưởng lâu dài và dự báo trước nền kinh tế phi tập trung của thời Trung cổ sắp tới.
Cuộc khủng hoảng sâu sắc - Đế chế La Mã trên bờ vực sụp đổ
Trong cuộc khủng hoảng, đế chế La Mã hiện không có bất kỳ cơ quan tập trung nào và với vô số kẻ chiếm đoạt xuất hiện, tự xưng là hoàng đế, đế chế đã chia thành ba quốc gia riêng biệt và cạnh tranh.
Vào năm 260 sau Công nguyên, các tỉnh Hispania, Gallia và Britannia đã chia tách và trở thành Đế chế Gallic. Các tỉnh phía đông - Aegyptus, Syria và Palestine - đã tách ra vào năm 267, trở thành Đế chế Palmyrene. Phần còn lại, tập trung ở Ý, là phe thứ ba.
Đế quốc La Mã đã chia thành ba phe. (Ảnh: Internet )
Năm 268, cuộc khủng hoảng tăng cao, khi người Goth xâm nhập sâu vào lãnh thổ người La Mã của Hy Lạp và Macedonia. Họ đã bị đánh bại tại Naissus vào năm 269 bởi Hoàng đế Claudius II Gothicus, người trị vì chỉ hai năm trước khi chết vì bệnh dịch hạch.
Chỉ huy kỵ binh của ông đã kế vị ông, trị vì trong năm năm và chiến đấu để khôi phục lại sự ổn định cho đế chế. Ông quản lý để thống nhất đế chế thành một đơn vị duy nhất. Nhưng sau khi bị ám sát, các hoàng đế mới tiếp tục lên ngôi, và cuộc khủng hoảng đã kéo dài trong 10 năm, cho đến khi Diocletian xuất hiện.
Diocletian cũng là một trong những hoàng đế của doanh trại, là một chỉ huy kỵ binh. Dưới sự cai trị của ông cuộc khủng hoảng cuối cùng đã kết thúc và đế chế một lần nữa ổn định. Ông tuyên bố một đồng hoàng đế, Maximianus, và hai đồng hoàng đế trẻ tuối nữa, tạo thành Chế độ quân chủ với bốn sự cai trị.
Dưới sự lãnh đạo của ông, Đế quốc La Mã đã đánh bại Carpi và Sarmatians rắc rối ở phía bắc, sau đó là bộ lạc Alamanni và họ thành công trong các chiến dịch chống lại Sassanids. Sự cai trị của ông cũng được đánh dấu bằng những cuộc đàn áp đẫm máu và khốc liệt Cơ đốc giáo, được gọi là Cuộc đàn áp Diocletianic.
Trong khoảng 58 năm kể từ cái chết của Severus Alexander, cuộc khủng hoảng thế kỷ III đã đưa nhiều hoàng đế khác nhau lên ngôi, hầu hết tất cả đều đến từ hàng ngũ quân đội và không có kinh nghiệm chính trị.
Đó là: Maximinus Thrax, Gordian I & Gordian II, Pupienus và Balbinus, Gordian III, Phillippus với Phillip II, Trajan Decius với Etruscus, Hostilian, Gallus với Volsianus, Aemilian, Valerian, Gallienus, Salon, Aurelian, Ulpia Severina, Tacitus, Florianus, Probus, Carus, Carinus và Numerian.
Hầu hết trong số họ cai trị chỉ vài tháng hoặc thậm chí vài ngày, chỉ một vài người trị vì hơn ba hoặc bốn năm. Hơn nữa, phần lớn các hoàng đế này đã bị ám sát.
Hoàng đế Diocletian là người có công vực lại Đế chế La Mã sau 50 năm chìm trong khủng hoảng. Ảnh: Internet
Cuộc khủng hoảng của thế kỷ III đã để lại những dấu ấn sâu sắc đối với Đế chế La Mã. Chỉ đến khi có một nhà cai trị tài giỏi như Diocletian, Đế chế La Mã mới có cơ hội lấy lại sức mạnh.
Để chấm dứt khủng hoảng của chính quyền La Mã, Hoàng đế Diocletian đã củng cố lại uy quyền tối thượng của Hoàng đế, trong đó có Tứ đầu chế. Trong 21 năm trị vì, La Mã đã 'thoát khỏi vũng bùn' trong 5 thập kỷ bất ổn trước đó.
Đối với các nhà sử học, những thập kỷ khủng hoảng, bất ổn của Đế chế La Mã cho chúng ta cái nhìn ở một khía cạnh khác về cơ chế của một đế chế rộng lớn và lâu đời, với những ví dụ hoàn hảo về sự hỗn loạn khi lòng tham nhen nhóm và có cơ hội bùng phát trong xã hội thời đó.