Kinh thành 750 năm tuổi
Được vua Lý Thái Tổ chọn làm kinh đô của nước Đại Cồ Việt (sau vua Lý Thánh Tông đổi tên thành Đại Việt), thành Thăng Long đã đóng vai trò kinh đô của nước Việt Nam suốt qua các triều Lý, Trần, Lê sơ, Mạc, rồi Lê trung hưng, kéo dài khoảng 750 năm.
Kinh thành Thăng Long được xây dựng với ba vòng thành: Vòng ngoài cùng gọi là La thành, là vòng thành nằm theo các con đường Đại Cồ Việt, Đê La Thành, Bưởi... hiện nay.
Vòng thành thứ hai là Hoàng Thành, giữa hai lớp thành này là nơi dân cư sinh sống, buôn bán. Lớp thành trong cùng là Tử cấm thành, nơi sinh sống và làm việc của nhà vua cùng hoàng hậu, phi tần.
Hoàng Thành Thăng Long
Lớp tường Hoàng Thành đắp bằng đất, phía ngoài có hào, có bốn cửa cửa mở ra bốn hướng gồm: Tường Phù ở phía Đông, Quảng Phúc ở phía Tây, Đại Hưng ở phía Nam, Diệu Đức ở phía Bắc.
Tử cấm thành từ thời Lê hiện không còn dấu vết, chỉ có vòng thành trong cùng được xây lại thời nhà Nguyễn, theo lệnh vua Gia Long.
Giới hạn tường thành tương ứng với bốn con phố hiện nay là: phố Phan Đình Phùng ở phía Bắc, phố Lý Nam Đế ở phía Đông, phố Trần Phú ở phía Nam, đường Hùng Vương ở phía Tây. Đến cuối thế kỷ 19, thực dân Pháp đã cho phá các tường thành này, chỉ còn lại một số di tích Cửa Bắc, Đoan Môn, Hậu Lâu cùng Cột cờ Hà Nội...
Điện Kính Thiên, trung tâm của Tử cấm thành
Hiện nay, trong khu di tích Hoàng thành Thăng Long, chỉ còn lại dấu vết nền điện Kính Thiên, là cung điện quan trọng nhất, nơi các vua Lê thiết triều. Những năm gần đây, trước mỗi dịp Tết Nguyên đán, nhà nước đều tổ chức làm lễ dâng hương trên nền điện này để tưởng nhớ tổ tiên, các vị anh hùng dân tộc.
Vậy có phải từ khi dời đô về Thăng Long, điện Kính Thiên đã là nơi các vua Lý thiết triều hay không?
Thực ra theo chính sử, thời Lý, vua xây điện Càn Nguyên là nơi thiết triều đặt trên núi Nùng tức núi Long Đỗ, hai bên tả hữu là điện Tập Hiền và điện Giảng Võ.
Đến năm 1029, Lý Thái Tông xây dựng lại toàn bộ khu cấm thành sau khi các cung điện bị tàn phá bởi vụ Loạn tam vương. Trên nền cũ điện Càn Nguyên, Lý Thái Tông cho dựng điện Thiên An làm nơi thiết triều.
Phía trước điện Thiên An là sân Rồng có đặt một quả chuông lớn. Hai bên tả hữu sân rồng có đặt gác chuông. Phía Đông, Tây sân Rồng là điện Văn Minh và điện Quảng Vũ, phía trước sân rồng là điện Phụng Tiên, trên Điện có lầu Chính Dương là nơi báo canh báo khắc.
Hoàng Thành Thăng Long
Năm 1203, vua Lý Cao Tông bắt đầu một đợt xây dựng mới. Cung điện mới được xây ở phía Tây tẩm điện. Bên trái dựng điện Dương Minh, bên phải dựng điện Chính Nghi, ở trên xây điện Kính Thiên, thềm gọi là Lệ Giao.
Đến thời Lê, theo Đại Việt Sử ký toàn thư, sau khi đánh đuổi hoàn toàn quân Minh, lên ngôi hoàng đế, vua Lê Thái Tổ cho xây điện Kính Thiên vào năm 1428, điện này đến đời vua Lê Thánh Tông mới hoàn thành.
Điện Kính Thiên được xây dựng trên núi Nùng, ngay trên nền cũ của cá điện Càn Nguyên – Thiên An thời Lý, Trần, là nơi thiết triều của tất cả các đời vua thời Lê sơ và Lê trung hưng sau này.
Sau cuộc chiến Tây Sơn - nhà Nguyễn, vua Gia Long thống nhất đất nước, đặt kinh đô tại thành Phú Xuân, thành Thăng Long không còn giữ vai trò kinh thành nữa.
Tuy vậy, vua Gia Long vẫn quyết định chuyển điện Kính Thiên thành hành cung để vua sử dụng mỗi khi "ngự giá Bắc tuần". Sử nhà Nguyễn ghi, các vua Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị ra Bắc, đều ở tại hành cung trên điện Kính Thiên.
Trong một bức ảnh tư liệu do người Pháp chụp, ta còn có thể hình dung ra vẻ đồ sộ của điện Kính Thiên thời Nguyễn, với nền điện cao hơn hẳn mặt đất xung quanh, và mái ngói rất đồ sộ.
Cửa Chính Bắc, Hậu Lâu, Đoan Môn
Cùng với điện Kính Thiên, Hoàng Thành Thăng Long còn lại hai di tích là cửa Chính Bắc và Đoan Môn. Đây cũng là địa điểm được nhiều người tham quan, chụp ảnh trong những ngày Tết.
Cửa Chính Bắc hiện nay nằm trên phố Phan Đình Phùng, là cửa mở ra hướng Bắc của Tử Cấm thành. Sử chép rằng Cửa Bắc được xây dựng từ thời Nguyễn, trên nền Cửa Bắc của thời Lê và hoàn thành năm 1805.
Cửa Bắc được xây dựng theo kiến trúc vọng lâu: Phía trên là lầu có đình tám mái, phía dưới là thành xây bằng gạch, tạo thành cửa vòm cuốn, mép cửa kè đá, có cánh cổng bằng gỗ.
Cửa Bắc. Hình minh họa
Cùng nằm trên trục "thần đạo" của Tử Cấm thành, thẳng hướng với Cửa Bắc và Điện Kính Thiên là Đoan Môn, một trong những cổng chính từ phía Nam dẫn lối vào Cấm thành. Xen vào Cửa Bắc và nền điện Kính Thiên là Hậu Lâu, hay Tĩnh Bắc lâu, còn gọi là Lầu công chúa, vì đây là nơi ở của các công chúa, cung nữ triều Nguyễn đi theo đoàn các vua ra tuần thú Bắc.
Đoan Môn được xây dựng theo chiều ngang, theo lối tường thành cổ với 5 cổng thành được dựng cuốn vòm cân xứng. Phần kiến trúc chính làm kiểu vọng lâu, với 3 cửa vòm cuốn, ngoài ra còn có thêm 2 cửa khác ở 2 bên. Cửa giữa lớn nhất dành riêng cho nhà vua, cao 4m, rộng 2,7m. Trên nóc tầng hai xây một phương đình kiểu hai tầng tám mái.
Các cửa xung quanh Đoan Môn nhỏ hơn, dùng để các quan, hoàng thân quốc thích ra vào cung cấm mỗi khi có lệnh vời hoặc tham dự các nghi lễ lớn tại điện Kinh Thiên do Hoành đế tiến hành.
Căn cứ vào vật liệu xây dựng và phong cách kiến trúc, có thể xác định Đoạn Môn hiện nay được xây dựng được xây dựng vào thời Lê và được tu bổ sửa sang vào thời Nguyễn.
Bên cạnh đó, khu vực Hoàng Thành Thăng Long cũng là một địa điểm khảo cổ quan trọng. Tại đây, các nhà khoa học đã khảo sát và tìm thấy những dấu vết về di tích cung điện, đường xá, cống thoát nước, giếng nước, vật liệu xây dựng và trang trí... từ các thời kỳ Lý, Trần, Lê... Các hiện vật lịch sử hiện nay đang được trưng bày cho công chúng chiêm ngưỡng.