Thực trạng tuyển quân thay đổi sau gần 2 năm khốc liệt
Khi binh sĩ và xe tăng Nga tiến vào lãnh thổ Ukraine vào tháng 2/2022, hàng chục ngàn người Ukraine đổ xô đi tòng quân trên tinh thần yêu nước cao độ. Dòng chiến binh đáp lại trát gọi nghĩa vụ quân sự hoặc tình nguyện lên đường đẩy lui cuộc tiến công của Nga và bảo vệ chính phủ Ukraine.
Các tân binh Ukraine ở thủ đô Kiev. Ảnh: Nytimes.
Nhưng sau 2 năm chiến sự đẫm máu, Ukraine lại một lần nữa rơi vào tình trạng thiếu tân binh một cách nghiêm trọng. Ukraine cần thêm rất nhiều lính để đối phó với đợt tiến công mới của Nga . Giới chức quân sự Ukraine hiện nay không thể còn trông chờ vào sự nhiệt tình đơn thuần nữa. Tình cảnh họ đang đối diện là rất khó khăn: Nhiều nam giới trốn tránh nghĩa vụ quân sự, trong khi ngày càng có nhiều lời kêu gọi phải cho giải ngũ những quân nhân đã kiệt sức sau khi ròng rã phục vụ ở tiền tuyến.
Tâm trạng thay đổi này đặc biệt rõ trong các cuộc tranh luận nóng bỏng quanh một dự luật mới về động viên lực lượng dự bị ra trận. Nếu lệnh động viên này được ban bố, sẽ có tới 500.000 tân binh được huy động vào quân đội. Dự luật được giới thiệu tại quốc hội Ukraine vào tháng 12/2023 và nhanh chóng bị rút lại để sửa đổi thêm.
Dự luật này đã xúc tác cho các ý kiến phản đối trong xã hội Ukraine về quá trình tuyển quân, vốn đã bị tố là có những tiêu cực. Nhiều nghị sĩ nói rằng một số điều khoản, như cấm người trốn quân dịch được mua bất động sản, có thể vi phạm nhân quyền.
Tranh cãi dữ dội về dự luật động viên lực lượng cho quân đội
Chuyện tổng động viên đã trở thành vấn đề gai góc, nhạy cảm nhất. Một số chuyên gia quân sự gần đây cho rằng phải huy động lực lượng dự bị trên quy mô lớn mới bù đắp được cho các tổn thất nhân lực của Ukraine trên chiến trường và đủ sức đương đầu với một năm chiến đấu dữ dội nữa. Nhưng nhiều người ở Ukraine lo sợ rằng các biện pháp mạnh như vậy có thể kích động căng thẳng xã hội.
Tổng thống Ukraine Zelensky có vẻ chưa sẵn lòng nhận trách nhiệm ban bố lệnh động viên quy mô lớn. Thay vì triển khai việc này, ông yêu cầu chính phủ và quân đội đưa ra thêm lý lẽ ủng hộ động thái đó.
Ông Zelensky nói với Kênh truyền hình 4 của Anh: “Tôi vẫn chưa thấy đủ chi tiết để tuyên bố rằng chúng tôi cần huy động nửa triệu người”.
Quân đội Ukraine gợi ý rằng tổng động viên là vấn đề của chính quyền dân sự - phản ứng này có thể làm trầm trọng thêm căng thẳng âm ỉ bao lâu nay giữa Tổng thống Zelensky và Tổng tư lệnh quân đội Valery Zaluzhny. Ông Zelenksy từng khiển trách tướng Zaluzhny vào mùa thu 2023, khi viên tướng này tuyên bố xung đột Nga - Ukraine đã rơi vào thế bế tắc.
Petro Burkovsky - người đứng đầu Quỹ Sáng kiến dân chủ (DIF) của Ukraine, nói: “Ban lãnh đạo chính trị quyết định tránh vấn đề động viên lực lượng” trong hầu hết thời gian diễn ra xung đột với Nga, “và ngay giờ đây, phải có ai đó chịu trách nhiệm về mặt chính trị”.
Thử thách tập hợp đủ quân chỉ là một trong nhiều vấn đề mà Ukraine đối mặt trong bối cảnh viện trợ quân sự và tài chính từ nước ngoài dành cho Ukraine đã trở nên khan hiếm, đe dọa làm suy yếu năng lực của Kiev trong giữ vững trận địa và bảo đảm hoạt động của nền kinh tế.
Trong nhiều tháng, người ta thấy rõ nhu cầu phải bổ sung lực lượng cho quân đội Ukraine đã bị hao mòn đáng kể sau khi giao chiến với quân Nga. Kiev giữ bí mật con số về thương vong của họ nhưng giới chức Mỹ vào mùa hè 2023 đã ước tính con số này là ở mức gần 70.000 người tử trận và khoảng 100.000-120.000 người bị thương.
Các quan chức Mỹ dự đoán thương vong của Nga cũng lớn không kém nhưng Nga có lợi thế dân số lớn hơn và nước này đã huy động được thêm hàng chục ngàn binh sĩ từ một nguồn đặc biệt.
Trong khi đó, các nỗ lực tuyển quân của Ukraine vẫn rất trì trệ.
Chất lượng tân binh của Ukraine giảm đều
Binh lính Ukraine ngoài mặt trận nói rằng họ nhận thấy chất lượng tân binh cứ giảm đều đặn. Nhiều lính mới lại cao tuổi hơn, bị thương từ nhiều năm trước và thiếu động lực chiến đấu. Ngoài ra, có nhiều nam giới cố gắng tránh quân dịch, bằng cách di cư ra nước ngoài hoặc về quê ở ẩn. Một quân nhân Ukraine đóng ở miền Đông cho biết, đào ngũ cũng đang dần trở thành một vấn đề.
Thực tế này khiến đội ngũ tuyển quân của Ukraine chuyển sang áp dụng các biện pháp quyết liệt hơn. Giới luật sư đã lên tiếng nhiều về việc này nhưng tình hình chưa cải thiện là bao.
Trong một bài viết sâu hồi tháng 11/2023, tướng Zaluzhny cho rằng quá trình tuyển tân binh cần phải được xem xét lai nhằm “xây dựng lực lượng dự bị”. Nhưng ông Zaluzhny cũng như các quan chức Ukraine hầu như không đưa ra được sự lựa chọn nào khác ngoài việc phải động viên lực lượng trên quy mô lớn.
Viktor Kevliuk - một đại tá Ukraine về hưu từng chứng kiến hoạt động huy động lực lượng ở miền Tây Ukraine từ năm 2014 - 2018, cho biết dự luật mới là nhằm chủ yếu vào việc gọi nhập ngũ đối với hàng trăm ngàn người.
Ông Kevliuk nói: “Nhà nước đang có quan điểm cứng rắn về việc phải huy động nhanh chóng lượng lớn nhân lực cho bên quốc phòng”.
Nhưng các nhà lập pháp, bao gồm cả nghị sĩ thuộc đảng của ông Zelensky, đã bày tỏ quan ngại về các biện pháp có thể ảnh hưởng đến cả người khuyết tật và nhóm người chủ động tránh quân dịch. Họ cũng nói rằng việc dựa vào chính quyền địa phương có thể làm vấn đề thêm trầm trọng. Các trung tâm tuyển quân ở địa phương bị cho là tồn tại nhiều tiêu cực, khiến một số nam giới lợi dụng để lẩn tránh quân dịch.
Oleksiy Honcharenko - một nghị sĩ Ukraine thuộc đảng “Đoàn kết châu Âu” đối lập, cho rằng quá trình trình dự luật lên quốc hội Ukraine khá “lộn xộn”, cho thấy chính phủ mong muốn “tránh trách nhiệm chính trị”. Dự luật được đệ trình vào đêm Giáng sinh 2023 - một số nhà phê binh cho rằng đây là nỗ lực tránh bị chú ý. Đã vậy, theo họ, dự luật lại được trình nhân danh Thủ tướng Schmyhal thay vì Tổng thống Zelensky.
Sau vài ngày tranh cãi tại quốc hội, dự luật này đã bị gửi trả lại để sửa đổi thêm.
Ruslan Stefanchuk - Chủ tịch quốc hội Ukraine, nói với truyền thông nước này gần đây: “Tôi hiểu rõ rằng nhiệm vụ của quân đội là giành thắng lợi trên mặt trận. Tuy nhiên, chúng ta cần cùng làm việc với nhau để quản lý những quá trình quan trọng và nhạy cảm như động viên lực lương dự bị”.
Bộ trưởng Quốc phòng Ukraine Rustem Umerov nói rằng chính phủ đang xem xét lại dự luật động viên lực lượng cho quân đội. Ông Umerov bày tỏ khó chịu trước quyết định của bên lập pháp. Ông cho rằng hoạt động động viên đã bị “chính trị hóa và chặn đứng”.
Trong khi đó, nghị sĩ Honcharenko cho rằng cần có tranh luận rộng rãi hơn về chiến lược quân sự của Ukraine. Theo ông, chưa có ai giải thích rõ ràng vì sao lại cần gọi nhập ngũ đối với nửa triệu người và điều này khiến người dân thường bị mất phương hướng.
Ông Honcharenk nói: “Nếu chiến lược của chúng tôi là tấn công xuyên qua các bãi mìn của Nga trong lúc Nga chiếm ưu thế trên không thì tôi không rõ liệu nửa triệu người có đủ cho việc đó hay không. Khi đó, có lẽ một triệu người, thậm chí 2 triệu người cũng chưa đủ… Chúng ta không thể cạnh tranh với Nga về dân số. Họ sẽ luôn thắng trong cuộc đua này”.
Nhà phân tích chính trị Burkovsky cho biết, giới chức Ukraine đã không “kế hoạch hóa được nhịp độ tuyển quân, huấn luyện và bổ sung quân” trong năm đầu tiên của cuộc xung đột với Nga, khiến nước này phải đổ xô đi gọi nhập ngũ mà chưa giải quyết các vấn đề ngầm gây ra mối quan ngại trong xã hội Ukraine.
Thí dụ, dự luật để ngỏ khả năng giải ngũ binh sĩ sau 3 năm phục vụ. Tuy nhiên người thân của các nam giới này cho rằng thời gian này là quá lâu và họ cần phải được thay ra sớm hơn để được nghỉ.
Trên thực tế, trong các tuần gầy đây, các thành phố Ukraine đã chứng kiến số cuộc biểu tình gia tăng kêu gọi giải ngũ lập tức - một hiện tượng hiếm hoi trong công chúng Ukraine thời chiến.
Bên cạnh đó, Tổng thống Zelensky tháng 12/2023 cũng nhấn mạnh rằng việc động viên hơn 450.000 người sẽ tiêu tốn khoảng 13 tỷ USD trong bối cảnh viện trợ từ phương Tây tiếp tục bấp bênh.