Vaccine Covax. Ảnh: ABC News.
Tuần trước, Tổng thống Mỹ Joe Biden bất ngờ đưa ra tuyên bố ủng hộ việc dỡ bỏ việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ đối với vaccine ngừa Covid-19, tạo điều kiện chia sẻ công thức giúp những nước nghèo có thể tiếp cận các nguồn vaccine an toàn. Nhiều quốc gia, tổ chức quốc tế ngay lập tức bày tỏ ủng hộ quan điểm này nhưng ngược lại, một số nước như Đức hay các công ty, tập đoàn dược phẩm đã phản đối gay gắt.
Một lần nữa, câu chuyện “lợi ích riêng và trách nhiệm cộng đồng” lại được đặt ra. Bên cạnh đó nếu đi vào thực tế, việc dỡ bỏ bản quyền vaccine liệu có thực sự mang lại tác động tích cực cho cuộc chiến chống Covid-19 toàn cầu?
Tổng thống Biden trước hai áp lực trái chiều
Việc Tổng thống Biden tuyên bố ủng hộ gỡ bỏ quyền sở hữu trí tuệ đối với vaccine ngừa Covid-19 do sức ép từ cả trong và ngoài nước. Ở trong nước, hàng chục nghị sĩ tại cả hai viện của Quốc hội, trong đó có các đồng minh thân cận như Thượng nghị sĩ Elizabeth Warren, Thượng nghị sĩ Bernie Sanders và các nhóm ủng hộ khác, đã hối thúc Tổng thống Biden ủng hộ vấn đề này.
Nhiều nước trên thế giới, trong đó có các đồng minh và đối tác ngày càng quan trọng của Washington như Ấn Độ và Nam Phi, ngay từ tháng 10 năm ngoái đã kêu gọi từ bỏ bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ đối với vaccine ngừa Covid-19.
Những người ủng hộ cho rằng việc bãi bỏ quyền sở hữu trí tuệ đối với vaccine ngừa Covid-19 sẽ có lợi cho toàn thế giới, và vaccine sẽ được sản xuất trên diện rộng với giá thành rẻ hơn. Hơn nữa, trong chiến dịch vận động tranh cử năm ngoái, bản thân ông Biden đã một số lần cam kết ủng hộ điều này.
Tuy nhiên, kể từ khi trở thành tổng thống thứ 46 của Mỹ, ông Biden đã chịu sức ép rất lớn từ các nhà sản xuất vaccine yêu cầu phải duy trì quy định và giờ được xem là thời điểm thích hợp để ông chủ Nhà Trắng tuyên bố ủng hộ.
Việc bỏ bản quyền vaccine làm xói mòn lợi thế của Mỹ trước Nga và Trung Quốc?
Phát biểu với báo giới, Tiến sĩ Antony Fauci, Cố vấn Y tế trưởng của Tổng thống Biden, cho rằng việc gỡ bỏ quyền sở hữu trí tuệ không phải là cách tốt nhất để thực sự cải thiện khả năng tiếp cận vaccine ngừa Covid-19. Thay vào đó, các công ty phương Tây nên được khuyến khích tăng cường sản xuất và xuất khẩu số liều vaccine dư thừa, các nước cũng nên tặng số vaccine dư thừa cho những nước đang gặp khó khăn trong việc tiếp cận vaccine, như cách mà Na Uy và Thụy Điển đã bắt đầu thực hiện.
Theo Tiến sĩ Fauci, việc bãi bỏ quyền sở hữu trí tuệ đối với vaccine ngừa Covid-19 có thể kết thúc trong một cuộc chiến pháp lý kéo dài.
Trong khi đó, những người có quan điểm cứng rắn bày tỏ lo ngại rằng việc loại bỏ bản quyền vaccine ngừa Covid-19 sẽ vô tình giúp hai “đối thủ” là Trung Quốc và Nga vượt lên, đồng thời làm xói mòn lợi thế của Mỹ trong nghiên cứu, phát triển các loại vaccine mới.
Trên bình diện thế giới, một số nước, đứng đầu là chính phủ Đức và Thụy Sĩ đã phản đối tuyên bố của Nhà Trắng. Liên đoàn các nhà sản xuất và Hiệp hội Dược phẩm Quốc tế lên án động thái của Mỹ là “đáng thất vọng”. Họ cho rằng việc từ bỏ bằng sáng chế vaccine ngừa Covid-19 sẽ không làm tăng sản lượng, cũng như cung cấp các giải pháp thực tế vốn cần để chống lại cuộc khủng hoảng y tế công cộng toàn cầu này.
Tuy nhiên, chính quyền Tổng thống Biden dường như đã cân nhắc kỹ lưỡng thiệt hơn trước khi đưa ra tuyên bố ủng hộ việc bãi bỏ quyền sở hữu trí tuệ đối với vaccine ngừa Covid-19. Bởi lẽ, điều đó chứng tỏ nước Mỹ đang thể hiện trách nhiệm đối với cuộc khủng hoảng sức khỏe toàn cầu tồi tệ nhất trong một thế kỷ qua và là minh chứng cho phương châm chính sách đối ngoại “nước Mỹ đã trở lại”.
Nhưng tiến trình thảo luận và ra quyết định của WTO dựa trên cơ chế đồng thuận của tất cả các nước thành viên nhiều khả năng diễn biến phức tạp và kéo dài. Điều đó đồng nghĩa với việc các nhà sản xuất vaccine của Mỹ cũng sẽ thu được nguồn lợi nhuận không nhỏ trước khi bí quyết sản xuất được chia sẻ cho những nước khác.
Châu Âu cho rằng vấn đề không nằm ở bản quyền vaccine
Việc châu Âu có quan điểm khác với Mỹ trong vấn đề loại bỏ bản quyền vaccine Covid-19 có nhiều lí do. Thứ nhất, phía EU không tin tưởng ý định của Mỹ và cho rằng tuyên bố của Tổng thống Mỹ Joe Biden mang tính truyền thông hơn là một kế hoạch thực chất. EU nhận định như vậy là do khối này đánh giá, vướng mắc lớn nhất bây giờ đối với vấn đề thiếu hụt vaccine ngừa Covid-19 trên toàn cầu, đặc biệt là vaccine cho các quốc gia nghèo, đang phát triển, không nằm ở việc các hãng dược phẩm nắm giữ bản quyền mà là ở việc tắc nghẽn trong dây chuyền sản xuất cũng như việc một số nước cấm xuất khẩu vaccine, cấm cả các thành phần quan trọng cho việc sản xuất vaccine.
Tổng thống Pháp, Emmanuel Macron thậm chí đã chỉ trích đích danh hai nước Mỹ và Anh và cho rằng nếu Mỹ thực sự muốn đẩy mạnh việc giúp đỡ các nước khác có được vaccine Covid-19 thì có 3 việc cần làm ngay là: gỡ bỏ lệnh cấm xuất khẩu vaccine, chia sẻ công nghệ trong dây chuyền sản xuất và tài trợ các liều vaccine không được sử dụng nhưng đang tồn kho tại Mỹ và Anh.
Theo ông Macron, việc loại bỏ bản quyền vaccine chỉ là ưu tiên thứ 4. Chủ tịch Hội đồng châu Âu, ông Charles Michel cũng theo quan điểm này khi cho rằng việc loại bỏ bản quyền vaccine không có tác dụng gì trong ngắn hạn.
Thủ tướng Đức, Angela Merkel phản đối vì một lí do khác. Bà Merkel cho rằng, do vấn đề tắc nghẽn hiện nay nằm ở khâu sản xuất nên việc loại bỏ bản quyền vaccine sẽ chỉ mang đến lợi ích cho các cường quốc có năng lực sản xuất vượt trội như Trung Quốc, chứ không mang lại lợi ích gì cho các khu vực nghèo như châu Phi. Ngoài ra, bà Merkel cũng cho rằng trong bối cảnh vaccine đã trở thành một vũ khí địa chính trị trên thế giới, châu Âu cần phải bảo vệ nền tảng sáng tạo và đổi mới của các công ty, trong đó bản quyền là sản phẩm cụ thể nhất.
Hy vọng từ tuyên bố của Chủ tịch EC
Mặc dù bà Ursula von der Leyen là lãnh đạo châu Âu đầu tiên lên tiếng hưởng ứng ý tưởng của Tổng thống Mỹ Joe Biden nhưng trước sự phản đối của nhiều lãnh đạo khác của châu Âu, trong vài ngày qua bà Ursula von der Leyen cũng đã thay đổi quan điểm, trở nên thận trọng hơn. Chủ tịch Ủy ban châu Âu mặc dù vẫn đồng ý là cần thảo luận về ý tưởng này nhưng cũng cho rằng, trong ngắn hạn và trung hạn, việc loại bỏ bản quyền vaccine không tạo nên thay đổi gì lớn.
Bà Ursula von der Leyen nêu ví dụ về việc EU đã sản xuất trên 400 triệu liều vaccine và 50% trong số đó đã xuất khẩu sang 90 nước để qua đó kêu gọi các nước khác hành động tương tự. Hiện nay, luồng ý kiến chủ đạo của các lãnh đạo châu Âu là không phản đối ý tưởng của Tổng thống Mỹ nhưng như Thủ tướng Bỉ, Alexander De Croo có tuyên bố, châu Âu không cần Mỹ dạy bảo, khi Mỹ là nước chưa xuất khẩu một liều vaccine nào cho các nước khác trong suốt 6 tháng qua, thậm chí còn tích trữ hàng chục triệu liều vaccine của AstraZeneca mà không hề sử dụng.
Nhìn chung, châu Âu cho rằng ý tưởng của Mỹ là không thực chất, nặng về tô vẽ hình ảnh và chính quyền Mỹ cũng không hề thảo luận trước với phía châu Âu về ý tưởng này. Do đó, mặc dù về lâu dài châu Âu có thể vẫn sẽ ủng hộ việc loại bỏ bản quyền vaccine Covid-19 nhưng để thuyết phục được châu Âu ủng hộ, phía Mỹ cần phải nhanh chóng có các hành động thực chất, cụ thể là gỡ bỏ các lệnh cấm xuất khẩu vaccine cũng như nguyên liệu để sản xuất vaccine, đồng thời chia sẻ vaccine cho các nước khác./.