Tò vò lỗ khóa (keyhold wasp) mang cái tên như vậy vì chúng có tập tính làm tổ trong những lỗ nhỏ. Sự thật này ảnh hưởng tới chúng ta nhiều hơn bạn tưởng: một cuộc điều tra mới cho thấy việc tò vò lỗ khóa làm tổ trong thiết bị đo tốc độ máy bay có thể gây ảnh hưởng nhiều tới quá trình vận hành của máy móc.
Tò vò lỗ khóa.
Ngày 21/11/2013, có một chiếc Airbus A330-200 chuẩn bị cất cánh từ sân bay Brisbane, Úc thì phi công quyết định dừng máy bay lại và quay về: chỉ số tốc độ máy bay kỳ lạ khiến phi công không an tâm cất cánh.
Sau khoảng hai giờ, máy bay được phép cất cánh trở lại nhưng rồi những chỉ số kỳ lạ lại xuất hiện ngay lúc máy bay chuẩn bị rời đường băng, phi công không thể dừng giữa chừng và buộc phải lên không. Khi đang bay, chỉ số tốc độ tiếp tục rối loạn khiến phi công buộc phải hạ cánh khẩn cấp.
“Sau khi kiểm tra, chúng tôi tìm thấy trong ống pitot thứ có vẻ là những gì còn sót lại của xác một con tò vò”, Alan House, một nhà sinh vật học công tác tại Eco Logical Australia và cũng là tác giả nghiên cứu mới được đăng tải trên tạp chí PLOS ONE . “Ống pitot là thiết bị báo cho phi công biết họ đang bay nhanh cỡ nào khi đang trên không, chúng là yếu tố tối quan trọng trong đảm bảo an toàn chuyến bay”.
Việc một con côn trùng bé nhỏ có thể “hạ gục” một chiếc xe bus trên không nặng hàng tấn có vẻ bất khả khi, nhưng khả năng cao, việc này đã từng xảy ra nên ta không thể lơ là. Tháng Hai năm 1996, một chiếc Boeing 757 đã rơi khi vừa cất cánh khỏi sân bay của Cộng hòa Dominica, toàn bộ 189 hành khách trên chuyến bay đã thiệt mạng.
Hộp đen cho thấy phi công đã đánh giá sai tốc độ máy bay do ống pitot đưa ra những chỉ số không rõ ràng. Người ta đổ lỗi cho tò vò đã cản trở ống pitot, tuy nhiên bộ phận này không nguyên vẹn sau vụ rơi máy bay, các nhà điều tra không có bằng chứng khẳng định giả thuyết này.
Chiếc máy bay gặp tai nạn tại Cộng hòa Dominica. Ảnh chụp từ năm 1994.
Như nghiên cứu mới của giáo sư House chỉ ra, việc tò vò lỗ khóa làm tổ trong những lỗ nhỏ như ống pitot thường xuyên xảy ra tới mức đáng ngạc nhiên. Những sinh vật đáng chú ý nhất là loài tò vò lỗ khóa xâm lấn có tên khoa học Pachodynerus nasidens, một loài tò vò bản địa khu vực Trung Mỹ, Nam Mỹ và Caribbean.
Những con tò vò này làm tổ trong những không gian hẹp như khe cửa sổ, ổ điện và hiển nhiên, cả lỗ khóa nữa.
Theo lời giáo sư House, khả năng cao loài tò vò lỗ khóa lan ra những khu vực khác thông qua các kiện hàng hay đi theo các máy bay di chuyển giữa các vùng, ấy là lý do vì sao chúng có thể đi từ Châu Mỹ tới tận Châu Úc xa xôi. Sự cố ở sân bay Brisbane khó có thể là sự kiện hiếm gặp. Trong khoảng thời gian từ tháng 11/2013 tới tháng 4/2019, quản lý sân bay Brisbane đếm được tới 26 sự cố hàng không liên quan tới tò vò.
Cho dù ban quản lý đã thực hiện khá tốt việc kiểm soát động vật hoang dã cỡ lớn, những sinh vật nhỏ như con tò vò vẫn nằm ngoài tầm với của họ. Nghiên cứu mới của giáo sư House sẽ giúp ích nhiều cho công tác đảm bảo an toàn hàng không.
Để xác định được mối nguy hiểm mà những con tò vò này mang lại, ông House và cộng sự sử dụng một loạt các bản in 3D ống pitot và đặt tại 4 vị trí được khảo sát cẩn thận.
Nhóm nghiên cứu theo dõi hoạt động của côn trùng quanh các ống pitot suốt 39 tháng, ghi lại 93 lần xuất hiện sinh vật chặn dòng không khí lưu thông trong ống. Thời gian theo dõi dài còn cho phép đội nghiên cứu khám phá ra những điều kiện thời tiết thích hợp cho côn trùng làm tổ.
Một con tò vò đầu nơi đầu ống pitot.
“Chúng tôi nhận thấy rằng chỉ tò vò lỗ khóa làm tổ trong các ống pitot. Toàn bộ các ống, chỉ trừ ống có khẩu độ nhỏ nhất [3mm], đều có sinh vật sống cả”, giáo sư House nhận định. Họ còn phát hiện ra rằng việc làm tổ xuất hiện ở mọi thời điểm trong năm, tập trung chủ yếu ở vùng sân bay có nhiều cỏ mọc. Mùa hè là lúc tò vò lỗ khóa làm tổ nhiều hơn cả, ấy là khi nhiệt độ rơi vào khoảng từ 24-31 độ C.
Cách giải quyết vấn đề được giáo sư House nêu lên cũng đơn giản thôi: tiến hành các biện pháp kiểm soát đơn giản như che các lỗ hở khi máy bay không vận hành, thực hiện các cách giảm số lượng tò vò, đơn cử như đặt bẫy, sẽ “giảm được tỷ lệ xảy ra tai nạn”.
Bên cạnh đó, ông House mong muốn mọi hãng hàng không ngụ tại sân bay Brisbane và các sân bay nằm dọc miền đông nước Úc đều áp dụng chính sách che ống pitot khi máy bay không vận hành, đẩy mạnh việc kiểm soát số lượng tò vò lỗ khóa một cách triệt để.
Đây chỉ là các biện pháp khống chế tò vò lỗ khóa ở quy mô địa phương, chưa rõ loài sinh vật xâm lấn này có tới được những nơi khác, hay thậm chí đã có mặt ở nhiều sân bay quốc tế được một thời gian mà ta không hay biết. Có vẻ câu chuyện vẫn chưa dừng lại ở đây, nhưng khi sớm biết nguyên do, ta sẽ có cách đối phó hiệu quả khi tò vò tới tìm nơi trú ngụ.
Tham khảo Gizmodo