Thành Tây Đô, hay còn gọi là Thành Nhà Hồ, thuộc địa phận hai thôn Tây Giai, Xuân Giai thuộc xã Vĩnh Tiến và Thôn Đông Môn thuộc xã Vĩnh Long (Vĩnh Lộc, Thanh Hóa). Thành được Hồ Quý Ly cho xây khi ông còn làm quan dưới triều Trần, với ý đồ dời đô từ Thăng Long về Thanh Hóa.
Với tính chất của một kinh đô, thành Tây Đô được thiết kế xây dựng hết sức công phu và vững chắc. Xét về mặt quy hoạch và vị trí xây dựng, Tây Đô có địa thế hiểm trở, lợi thế về mặt phòng thủ quân sự hơn là một nơi thuận lợi để phát triển kinh tế xã hội.
Thành Tây Đô có mặt bằng hình chữ nhật gần vuông, mặt chính quay hướng đông nam. Thành có chu vi 3513,4m và diện tích 769.086m2, (khoảng 77 ha). Ảnh: Đoạn tường thành phía ngoài sát cửa nam.
Thành có 4 cửa, được mở ra từ chính giữa của bốn bức tường thành bằng đá. Tuy trục chính của thành không theo đúng hướng Bắc Nam, nhưng các cửa này vẫn được gọi tên theo bốn hướng chính: Cửa Nam, Cửa Bắc, Cửa Đông, Cửa Tây (hay còn có các tên tương ứng là các cửa: Tiền, Hậu, Tả, Hữu). Ảnh: Cửa nam nhìn từ phía trong thành
Trừ con đường đi về phía Bắc hơi lệch về hướng Tây Bắc, các con đường khác đều thẳng theo hai trục chính trong thành nội. Những nghiên cứu khảo cổ học cho thấy con đường chạy về hướng Nam cũng là hướng đi tới đàn Nam Giao trên núi Đốn Sơn. Ảnh: Tường thành phía ngoài cửa Tây
Trải qua hơn 600 năm, các kiến trúc đền đài cung điện hoàn toàn không còn, các hào nước hộ thành ở bên ngoài và hồ nước trong thành còn lại ít nhiều dấu vết; còn lại nhiều nhất chính là tường thành và cổng thành bằng đá. Ảnh: Cửa Tây nhìn từ phía trong thành
Trong lòng cửa Đông, có thể thấy rõ hẻm lõm sâu trên vách đá, là vị trí của cánh cửa gỗ xưa kia.
Phía ngoài thành gần như dựng đứng với những phiến đá lớn được đẽo gọt công phu, có những phiến nặng 15-20 tấn, xếp hình chữ “công” chồng khít lên nhau và không hề có chất liên kết giữa các khối đá. Ảnh: Tường ngoài cửa Đông - những phiến đá ghép rất khít với nhau.
Bốn cửa thành Nam - Bắc – Đông – Tây cũng được xây bằng đá kết nối với tường thành. Tất cả bốn cửa đều sử dụng kỹ thuật - kết cấu xây cuốn vòm, với các phiến đá trên cửa có hình múi bưởi. Ảnh: Cửa Đông nhìn từ phía trong thành.
Đôi Rồng đá được phát hiện năm 1937 trong khu thành nội, hiện đang đặt trên trục đường cửa Nam - Bắc của thành.
Thành Tây Đô chỉ là kinh thành trong một thời gian ngắn ngủi, và những toàn bộ kiến trúc trong thành đều bị phá hủy. Nhưng những gì còn lại vẫn là một chứng tích mạnh mẽ đến khó tin về khả năng con người và kỹ thuật xây dựng đá thời bấy giờ. Ảnh: Cửa Bắc nhìn từ ngoài thành.
Cho tới giờ người ta vẫn chưa hiểu bằng cách nào mà Hồ Quý Ly cùng dân binh có thể gia công, vận chuyển, và xây lắp những phiến đá lớn cho một công trình quy mô như vậy trong khoảng thời gian như vậy.
Các nhà khoa học cũng nhận định: đây là tòa thành lớn nhất, có giá trị và độc đáo nhất, duy nhất còn lại ở Đông Nam Á; và là một trong rất ít thành đá còn lại trên thế giới.
Một đoạn tường thành bị vỡ phía bắc.
Dấu tích của khói lửa binh đao???
Đoạn tường thành cửa Bắc nhìn từ trên nóc cửa.
Dấu tích chân cột ở thềm đá trên nóc cửa Bắc. Nơi đây trước kia có một kiến trúc gỗ dạng vọng lâu.
Trong thành các kiến trúc xưa không còn, giờ đây chỉ là màu xanh của đồng ruộng. Ngày 27/6/2011, Thành Nhà Hồ đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới. Năm 2012, thủ tướng đã ký quyết định công nhận Thành Nhà Hồ là di tích Quốc gia đặc biệt.