Ngày 11/11/1918, chính xác 11h sáng, dọc Mặt trận phía Tây ở Pháp, đạn pháo nổ vang trời đột ngột im lặng. Stanhope Bayne-Jones, một sỹ quan quân y Mỹ, cho biết thậm chí ông có thể nghe thấy tiếng nước nhỏ giọt từ bụi rậm bên cạnh ông.
“Điều đó vừa bí ẩn vừa khó tin” – ông nhớ lại, theo tường thuật trên trang web của Thư viện Y khoa quốc gia Mỹ. “Tất cả mọi người đều biết sự im lặng đó có nghĩa là gì, nhưng không ai la hét hay ném mũ lên không trung.”
Mất hàng giờ để sự thật tràn ngập trong tất cả. Thế chiến I - cuộc chiến đã tước đi sinh mạng của hơn 9 triệu binh lính và khiến 21 triệu người bị thương, ít nhất 5 triệu dân thường đã chết vì bệnh tật, đói khát, hoặc bom đạn cuối cùng đã kết thúc.
Từ đầu năm 1918, các cuộc tấn công của quân Đức bị đánh bại ê chề, liên tiếp nhận thương vong lớn. Tháng 11/1918, quân đội và các nguồn lực từ Mỹ đổ vào mặt trận phía Tây cuối cùng cũng khiến cán cân nghiêng về phía có lợi cho phe Hiệp ước.
Đức yêu cầu đàm phán thỏa thuận ngừng bắn
Thực tế, người Đức đề xuất cho một thỏa thuận ngừng bắn từ đầu tháng 10/1918. Đầu tiên, họ cố gắng đề xuất thông qua Tổng thống Mỹ Woodrow Wilson, lo rằng Anh và Pháp sẽ đòi hỏi những điều khoản khó khăn cho họ. Nhưng cách tiếp cận này không thành công.
Theo cuốn sách Armistice 1918 xuất bản năm 1996 của Bullitt Lowry, Đức cuối cùng gửi một tin nhắn radio đêm muộn cho Nguyên soái Pháp Ferdinand Foch, tổng tư lệnh lực lượng phe Hiệp ước, yêu cầu họ cho phép Đức cử phái đoàn qua đàm phán thỏa thuận ngừng bắn tổng quát.
Foch trả lời tin nhắn 45 phút sau, đồng ý cho Đức đến nhưng lờ đi yêu cầu về thỏa thuận ngừng bắn tổng quát.
Lúc 20h ngày 7/11, 3 chiếc ô tô thận trọng vượt qua làn đạn pháo và dây thép gai ở vùng đất phía Bắc nước Pháp, cho một người lính thổi kèn ra dấu và một người lính khác vẫy cờ trắng.
Đoàn phái viên Đức sau đó đổi sang một xe của Pháp, lên tàu, di chuyển xuyên đêm. Sáng 8/11, họ đi vào một con đường sắt ở rừng Compiègne, lên toa xe của Nguyên soái Foch. Đó là nơi cuộc gặp sẽ diễn ra.
Phái đoàn Đức (bên trái) đến ký thỏa thuận ngừng bắn tạm thời kết thúc Thế chiến I trong một toa xe lửa, tháng 11/1918. (Hình: Hulton Archive/Getty Images)
Đức đồng ý các điều khoản khắc nghiệt
Nhiệm vụ phía trước đang đè nặng lên các nhà ngoại giao Đức. Nicholas Best, tác giả cuốn sách năm 2008 - “Ngày vĩ đại nhất trong lịch sử” – giải thích: “Làm mất danh dự quốc gia thực sự là một nỗi sợ hãi. Bất cứ ai đề xuất hạ vũ khí xuống sẽ bị quân đội Đức căm ghét suốt phần đời còn lại”.
Thực tế, Matthias Erzberger – chính trị gia đồng ý dẫn đầu phái đoàn Đức, đã bị những thành phần cực đoan theo chủ nghĩa dân tộc giết chưa đầy 3 năm sau đó.
Hai bên không thương lượng nhiều. Khi người Đức hỏi phe Hiệp ước có đề nghị nào không, Nguyên soái Foch đáp: “Tôi không có đề xuất nào cả". Tướng Pháp Maxime Weygand sau đó đọc các điều khoản mà phe Hiệp ước đặt ra với Đức.
Theo lời kể của Lowry, người Đức trở nên điên cuồng khi nghe họ sẽ phải giải giáp, lo sợ họ sẽ không thể bảo vệ chính phủ đang bất ổn của mình chống lại các cuộc cách mạng cộng sản. Nhưng họ không có nhiều lựa chọn. Đức buộc phải đồng ý các điều khoản và ký một thỏa thuận ngừng bắn với phe Hiệp ước vào ngày 11/11/1918.
Tướng Weygand, Đô đốc Wemyss và Nguyên soái Foch sau khi ký thỏa thuận đình chiến với Đức, đánh dấu kết thúc Thế chiến I. (Ảnh: Universal History Archive/UIG/Getty Images)
Sáng sớm 11/11, Erzberger và Foch gặp mặt đàm phán lần cuối cùng. Theo Lowry, sứ giả Đức đã cố gắng hết sức thuyết phục Foch để đưa ra thỏa thuận ít ngặt nghèo hơn. Nguyên soái Foch sau đó đã thực hiện một số thay đổi nhỏ, bao gồm cho người Đức giữ lại một chút vũ khí. Cuối cùng, ngay trước bình minh, thỏa thuận được ký kết.
Đức đồng ý rút quân khỏi Pháp, Bỉ và Luxembourg trong vòng 15 ngày, hoặc chấp nhận nguy cơ trở thành tù binh của quân Hiệp ước. Họ phải giao lại kho vũ khí, bao gồm 5.000 pháo, 25.000 súng máy và 1.700 máy bay, cùng với 5.000 đầu máy xe lửa, 5.000 xe tải và 150.000 toa xe chở hàng. Đức cũng phải từ bỏ lãnh thổ Alsace-Lorraine đang tranh chấp.
“Các nước Hiệp ước không thể đưa ra cho Đức những điều khoản tốt hơn vì họ cảm thấy họ phải đánh bại Đức và Đức không được phép thoát khỏi chuyện này” – Cuthbertson nói. “Ngoài ra có một điều ngầm định rằng thỏa thuận ngừng bắn phải đảm bảo địch thủ không đủ mạnh để bắt đầu lại cuộc chiến trong thời gian ngắn.”
Hiệp ước hòa bình Thế chiến I
Việc ăn mừng ở cả hai bên Đại Tây Dương lắng xuống, hai tháng sau, một hội nghị được triệu tập tại Versailles, gần Paris, để đưa ra hiệp ước hòa bình cuối cùng. Nhưng mọi thứ diễn ra không suôn sẻ, Best giải thích, vì các cường quốc phe Hiệp ước có những chương trình nghị sự khác nhau.
“Mãi đến tháng 5 các Đồng minh mới thống nhất được một tinh thần chung để trình bày cho người Đức” – ông giải thích. Trong thỏa thuận ký vào tháng 6, Đức đã thất bại đành phải chấp nhận những điều khoản khắc nghiệt, bao gồm bồi thường lên đến 37 triệu USD (gần 492 tỷ USD ngày nay).
Sự sỉ nhục và cay đắng kéo dài này phần nào mở đường cho một cuộc chiến thế giới khác diễn ra hai thập niên sau.
Năm 1919, Tổng thống Mỹ Wilson tuyên bố ngày 11/11 là Ngày Đình Chiến lần đầu tiên, đến năm 1926 trở thành ngày kỷ niệm hợp pháp. Ngày này còn được gọi là Ngày Tưởng Niệm trong khối Thịnh vượng chung.
Năm 1954, Quốc hội Mỹ - với sự thúc giục từ các tổ chức cựu chiến binh – đã đổi tên ngày thành Ngày Cựu Chiến Binh để tôn vinh những người đã phục vụ trong Thế chiến II và cả Chiến tranh Triều Tiên sau này.