Trong một báo cáo trước thềm Ngày Thế giới phòng chống HIV/AIDS (1/12) năm nay, Liên Hợp Quốc cho biết số người nhiễm mới HIV hiện đã giảm xuống tới mức thấp kỷ lục, thấp hơn bất kỳ thời điểm nào từ khi căn bệnh này bùng phát vào thập niên 1980.
Theo đó, Chương trình Phối hợp của Liên hợp quốc về HIV/AIDS (UNAIDS) thống kê được trong năm 2023, cả thế giới chỉ ghi nhận thêm 1,3 triệu người nhiễm HIV. Con số giảm từ mức 1,8 triệu người so với năm 2014.
Trước đó, thế giới từng chứng kiến 2,5-3,2 triệu người mắc mới HIV mỗi năm từ suốt thập niên 1990 và những năm đầu 2000. Con số khiến căn bệnh mà virus này gây ra, AIDS, được mệnh danh là căn bệnh thế kỷ.
Số ca nhiễm mới HIV theo từng năm trên toàn cầu và tại một số điểm nóng Châu Phi.
Thế nhưng, mặc dù số ca nhiễm mới HIV đã suy giảm tới mức kỷ lục, đại diện Liên Hợp Quốc cho biết đó chưa phải là tin vui.
Bởi con số 1,3 triệu này vẫn cao hơn gấp 3 lần so với mức cần thiết để đạt được mục tiêu của Liên Hợp Quốc, để có thể chấm dứt AIDS như một mối đe dọa đối với sức khỏe cộng đồng vào năm 2030.
Nhìn chung, số ca nhiễm mới HIV đã giảm, nhưng giảm rất chậm.
Các tiến bộ trong lĩnh vực phòng chống HIV/AIDS đang chững lại
Báo cáo của UNAIDS cho biết hiện trên thế giới vẫn có gần 40 triệu người sống chung với virus HIV. Nhưng vào năm ngoái, chỉ có khoảng 630.000 người tử vong vì các bệnh liên quan đến AIDS. Đây cũng là một cột mốc thấp kỷ lục từ đỉnh điểm 2,1 triệu người tử vong vì HIV/AIDS vào năm 2004.
Christine Stegling, Phó giám đốc UNAIDS Phó giám đốc UNAIDS cho biết "Những tiến bộ mà chúng ta đạt được trong cuộc chiến với HIV/AIDS được thúc đẩy bởi những tiến bộ về y sinh học, những tiến bộ trong việc bảo vệ quyền con người và hoạt động cộng đồng".
Sự tiến bộ này phần lớn là nhờ các phương pháp điều trị bằng loại thuốc kháng virus (ARV) như Truvada, có thể làm giảm tải lượng virus trong máu của bệnh nhân xuống mức thấp không thể phát hiện và không làm lây nhiễm HIV cho người khác.
Thuốc ARV được phát minh như một phương pháp điều trị ung thư vào năm 1987. Nhưng tới năm 1990, các nhà khoa học bất ngờ phát hiện nó lại có khả năng điều trị HIV.
Mặc dù vậy, cũng phải mất tới hơn một thập kỷ để các chương trình ARV được triển khai tới bệnh nhân, bao gồm việc cấp phát thuốc miễn phí. Hiện đã có hơn 40 loại thuốc ARV được sử dụng trên toàn thế giới.
Thuốc ARV được phát minh như một phương pháp điều trị ung thư vào năm 1987. Nhưng tới năm 1990, các nhà khoa học bất ngờ phát hiện nó lại có khả năng điều trị HIV.
Thuốc ARV cũng có tác dụng dự phòng chống phơi nhiễm (pre-exposure prophylaxis –PrEPv), nghĩa là bạn có thể uống thuốc này trước hoặc ngay sau khi nghi ngờ tiếp xúc với virus HIV để không bị mắc bệnh.
Mặc dù vậy, báo cáo của UNAIDS cho biết việc triển khai các loại thuốc này trên phạm vi toàn cầu đang "tiến triển rất chậm". "Chỉ có 15% những người cần PrEP được tiếp nhận vào năm 2023", UNAIDS cho biết.
Hệ quả là 28 quốc gia đã ghi nhận sự gia tăng các ca nhiễm HIV vào năm ngoái. Nếu tình trạng này tiếp tục diễn ra, Stegling cảnh báo tổng số lượng bệnh nhân HIV sẽ còn gia tăng, bất chấp sự giảm chậm của số ca mắc mới, và số ca tử vong vì HIV/AIDS.
"Chúng ta sẽ có số lượng người sống chung với HIV cao hơn rất nhiều, rất nhiều sau năm 2030", bà nói. "Vẫn còn một khoảng cách rất lớn trong việc bảo vệ quyền con người và những khoảng cách này đang ngăn cản thế giới đi đúng hướng để chấm dứt AIDS".
Hi vọng vào các thế hệ thuốc mới 'thay đổi cuộc chơi'
Trong bối cảnh các tiến bộ nhờ thuốc chống virus ARV đã chững lại, hiện nay, các nhà khoa học đang đặt hi vọng của họ vào các loại thuốc điều trị HIV mới, được tuyên bố là có khả năng không chỉ giảm tải lượng virus, mà còn chữa khỏi và phòng ngừa HIV/AIDS ngay từ ban đầu.
Một loại thuốc mới như vậy có tên là lenacapavir, vừa kết thúc một thử nghiệm lâm sàng quy mô lớn ở Châu Phi vào tháng 5 năm nay.
Cơ chế hoạt động của Lenacapavir.
Lenacapavir là một loại thuốc kháng virus thế hệ mới, nhắm tới việc ngăn không cho virus HIV hình thành lớp vỏ (capsid) bên ngoài của chúng. Không có vỏ, virus HIV không thể tồn tại, sao chép và lây nhiễm tế bào người.
Mới được cấp phép từ năm 2022, Lenacapavir đang được sử dụng để điều trị cho các bệnh nhân đã nhiễm HIV. Ngoài ra, công dụng dự phòng chống phơi nhiễm của loại thuốc này vẫn đang tiếp tục được nghiên cứu.
Vào tháng 5 năm nay, Lenacapavir đã kết thúc một thử nghiệm lâm sàng quan trọng ở Châu Phi, cho thấy thuốc có hiệu quả phòng ngừa HIV tới 100%.
Hơn 5.000 phụ nữ trẻ tuổi từ 16-25 ở Nam Phi và Uganda, những người sống trong 28 khu vực dân cư có mức độ phơi nhiễm HIV cao đã được tiêm một liều Lenacapavir mỗi 6 tháng. Kết quả là từ năm 2021 tới nay, không có người phụ nữ nào bị nhiễm HIV. Tỷ lệ phòng ngừa là 100%, tuyệt đối, so với 98,5% của thuốc ARV Truvada tiêu chuẩn.
Nếu chỉ nhìn vào con số, khoảng cách 1,5% giữa hiệu quả trong điều kiện thử nghiệm của Lenacapavir và Truvada không tạo ra khác biệt quá lớn. Tuy nhiên, Lenacapavir được kỳ vọng sẽ giúp chúng ta chấm dứt đại dịch HIV nhờ vào cách sử dụng của nó, chỉ cần 1 liều tiêm sau mỗi 6 tháng.
Lenacapavir được kỳ vọng sẽ giúp chúng ta chấm dứt đại dịch HIV nhờ vào cách sử dụng của nó, chỉ cần 1 liều tiêm sau mỗi 6 tháng.
Vấn đề của các loại thuốc ARV dạng uống là nó đòi hỏi những người có nguy cơ nhiễm HIV cao như người quan hệ tình dục đồng giới, người có nhiều bạn tình và người tiêm chích ma túy, phải sử dụng thuốc liên tục mỗi ngày.
Chương trình Phối hợp của Liên hợp quốc về HIV/AIDS (UNAIDS) ước tính phải có 3 triệu người thuộc các nhóm này sử dụng Truvada thì mới giảm được số ca nhiễm HIV xuống dưới 500.000 người/năm. Nhưng thống kê năm 2021 cho thấy chỉ có khoảng 1,6 triệu người sử dụng thuốc.
Ngay cả trong nhóm sử dụng Truvada dự phòng, một nghiên cứu trên tạp chí NEJM cũng cho thấy chỉ 18% tuân thủ liều 1 viên/ngày, để tăng nồng độ thuốc trong máu đạt tới ngưỡng hiệu quả tối đa.
Với 82% người dùng còn lại, hiệu quả của Truvada sẽ giảm xuống tùy tần suất mà họ uống thuốc. Nghiên cứu trên tạp chí The Lancet cho thấy Truvada sẽ chỉ còn hiệu quả ở mức 93% nếu người dùng uống thuốc mỗi 3 trong 4 ngày, giảm xuống 69% nếu họ bỏ thuốc 2 ngày một lần và còn 18% nếu chỉ uống 1 viên sau 4 ngày.
Vì vậy, trái với con số 98,5% trong môi trường thí nghiệm, hiệu quả của Truvada chỉ đạt mức trung bình 60% ngoài đời thực. Đây chính là nơi mà Lenacapavir được kỳ vọng là sẽ tạo ra sự khác biệt.
Lenacapavir được bán dưới nhãn hiệu Sunlenca của Gilead Science.
Xóa bỏ các rào cản kỳ thị và tài chính
Phân tích sâu vào nguyên nhân tại sao những người sử dụng thuốc ARV không tuân thủ được liều dùng hàng ngày, các nhà khoa học nhận thấy tâm lý kỳ thị với người sử dụng thuốc đóng một vai trò quan trọng.
Chẳng hạn như tại Nam Phi, đất nước có 7,6 triệu người nhiễm HIV - con số cao nhất thế giới - những người phụ nữ ở đây báo cáo cảm giác bị dè chừng nếu ai đó phát hiện họ đang sử dụng Truvada.
Bạn tình có thể cho rằng họ uống thuốc vì họ đã bị nhiễm HIV. Hoặc họ cũng có thể bị nghi ngờ đang quan hệ với nhiều bạn tình khác. Đây là lý do khiến những người phụ nữ trẻ thường phải che giấu việc mình đang uống Truvada, dẫn tới việc họ sử dụng thuốc không đều đặn.
Hậu quả của điều đó là hiệu quả phòng ngừa từ Truvada sẽ giảm sút. Mỗi tuần, có tới 4.000 phụ nữ trẻ ở châu Phi mắc mới HIV. Chỉ tính riêng vùng châu Phi cận Sahara, một khu vực chiếm 10% dân số thế giới, nhưng đã có 25,7 triệu người nhiễm HIV, tương đương 71% trong số 38,4 triệu người nhiễm HIV trên toàn cầu.
"Tình trạng phân biệt đối xử và kỳ thị người nhiễm HIV sẽ cản trở cuộc chiến chống lại căn bệnh trên toàn cầu", Stegling cho biết. Điển hình như tại Uganda, nhà nước vừa ban hành một Đạo luật chống người đồng tính.
Điều này đã dẫn đến sự sụt giảm mạnh trong việc tiếp cận thuốc dự phòng chống phơi nhiễm HIV (PrEP) kể từ khi đạo luật có hiệu lực vào năm ngoái.
Tình trạng phân biệt đối xử, kỳ thị người nhiễm HIV và người đồng tính sẽ cản trở cuộc chiến chống lại căn bệnh trên toàn cầu.
Trong một điều kiện như vậy, Lenacapavir được hi vọng là sẽ giúp ích, khi loại thuốc PrEP này chỉ cần tiêm 2 liều/năm so với việc uống 365 viên Truvada trong 365 ngày. Việc tiêm chủng cũng có thể được thực hiện trong bí mật, nghĩa là thông tin của người tiêm Lenacapavir sẽ được bảo vệ.
Mặc dù vậy, còn một rào cản đối với Lenacapavir là loại thuốc này có giá thành rất cao. Gilead Science, hãng dược phẩm Mỹ đang độc quyền sản xuất Lenacapavir, hiện định giá loại thuốc này ở mức 21.125 USD/liều, tương đương 536 triệu VNĐ.
Mức giá được cho là để bù đắp khoản đầu tư hàng tỷ USD mà Gilead Science đã chi ra trong quá trình phát triển thuốc Lenacapavir kéo dài 16 năm.
Theo luật, bằng độc quyền sáng chế của Gilead Science đối với Lenacapavir cũng sẽ được bảo hộ độc quyền trong ít nhất 20 năm, thứ ngăn cản các công ty khác sản xuất Lenacapavir dưới dạng thuốc generic, với giá thành dễ tiếp cận.
Trước mức giá không hề dễ tiếp cận đó, hơn 300 chính trị gia, chuyên gia y tế và người có tầm ảnh hưởng đã đồng lòng ký vào một thư kiến nghị gửi đến giám đốc điều hành của Gilead, kêu gọi hãng dược phẩm này giảm giá thành của Lenacapavir.
Công ty cũng được đề nghị có lộ trình chia sẻ bản quyền để cho phép các nhà sản xuất thuốc khác nghiên cứu Lenacapavir dưới dạng thuốc generic. Đáp lại yêu cầu đó, tháng trước, Gilead Science đã công bố thỏa thuận với các nhà sản xuất thuốc generic để sản xuất và bán Lenacapavir với giá thấp hơn ở một số quốc gia có thu nhập thấp.
"Các loại thuốc mang tính đột phá chỉ thực sự giúp chúng ta giảm các ca nhiễm HIV mới khi chúng ta đảm bảo rằng mọi người đều có thể tiếp cận chúng ", Stegling nói.
