Nhiều người cho rằng, nhà thám hiểm Ferdinand Magellan đã thực hiện kỳ công này. Nhưng thực tế, ông chỉ góp công lớn trong chuyến hải trình lịch sử trên, còn hoàn thành nó lại là Juan Sebastián Elcano, thành viên trong đội tàu do ông chỉ huy.
Tham gia đội thám hiểm
Juan Sebastián Elcano sinh ra ở cảng Getaria, thuộc xứ Basque, trên bờ biển phía Bắc Đại Tây Dương của Tây Ban Nha. Nhiều người cho rằng, ông sinh năm 1476 nhưng một tài liệu gần đây cho biết đó là vào năm 1487. Ông xuất thân trong một gia đình khá giả, có tám anh chị em và được giáo dục tốt.
Những thanh niên ở Getaria thời đó thường sinh sống bằng nghề đánh bắt cá và săn cá voi, có khi đến tận vùng biển giàu cá tuyết ngoài khơi Newfoundland. Có khả năng Elcano cũng làm những công việc này, bởi vì ông có kinh nghiệm và đủ tiền để sắm một con tàu 200 tấn.
Các nhà sử học suy luận, đã xảy ra điều tồi tệ trong chuyện làm ăn, buộc Elcano phải bán con tàu cho người Italy, một việc trái pháp luật thời đó. Nhiều năm sau, khi Elcano trở thành anh hùng dân tộc, vua Charles mới xóa tội cho ông. Chính nhờ sự ân xá này, mà các nhà sử học mới biết được một số điều về Elcano với tư cách là một chủ tàu.
Có thể do không còn phương tiện làm ăn mà vào năm 1519, Elcano gia nhập tàu Concepcion với vai trò thuyền phó. Con tàu này là một trong đội tàu năm chiếc sẵn sàng cho một chuyến đi dài và nguy hiểm, dưới sự chỉ huy của Ferdinand Magellan, người gốc Bồ Đào Nha.
Nhiệm vụ của đội tàu không phải là vòng quanh thế giới, mà nhằm lật đổ sự thống trị về thương mại trên biển của Bồ Đào Nha, đối thủ kinh tế của Tây Ban Nha. Kế hoạch của Magellan là tìm cho Tây Ban Nha một con đường đi về phía Tây đến quần đảo Spice, vốn nổi tiếng về gia vị.
Cái chết của Magellan
Đội tàu khởi hành từ Seville vào ngày 10 tháng 8 năm 1519. Đi về phía Tây, đến Nam Mỹ, Magellan tìm một đường thủy nối Đại Tây Dương với đại dương lớn khác. Tuy nhiên, sau nhiều ngày, sự thất vọng sớm bao trùm đoàn thám hiểm, dẫn đến căng thẳng giữa Magellan và những người Tây Ban Nha trong thủy thủ đoàn. Một cuộc nổi loạn diễn ra ở cảng San Julián của Patagonian.
Hai thuyền trưởng đã chống lại Magellan, và Elcano - với tư cách là thuyền phó của Concepcion - cũng tham gia. Sau cùng, Magellan giành được ưu thế, đã xử tử hai thuyền trưởng nổi loạn và truy lùng một thủ lĩnh khác đã bỏ trốn. Ông ta không hành quyết Elcano, chỉ tước bỏ chức vụ, đưa xuống làm thuyền viên.
Vào tháng 11 năm 1520, bị mất hai con tàu - San Antonio tự ý trở về Tây Ban Nha và Santiago bị chìm, Magellan và số thủy thủ còn lại trở thành những người châu Âu đầu tiên từ Đại Tây Dương tiến vào Thái Bình Dương, sau khi đi vòng quanh mũi Nam Mỹ.
Vượt qua Thái Bình Dương, họ đến được Philippines, nơi mà vào tháng 4 năm 1521, Magellan bị giết trong một cuộc giao tranh với người dân ở Mactan. Vài ngày sau, vua của Cebu, vốn được người Tây Ban Nha xem là đồng minh, mời các thuyền trưởng còn sống sót của chuyến thám hiểm đến dùng bữa và bất ngờ thảm sát họ. Elcano do thân phận thấp kém sau cuộc nổi loạn nên không được mời dự tiệc, nhờ đó mà ông sống sót.
Sau cuộc thảm sát, thủy thủ đoàn còn khoảng một trăm người, thoát đi trên hai chiếc Trinidad và Victoria, còn tàu Concepcion bị đánh chìm.
Hành trình vòng quanh thế giới
Juan Sebastián Elcano, bản khắc năm 1791.
Vào tháng 9 năm 1521, Gonzalo Gómez de Espinosa được bầu làm chỉ huy của đội kiêm thuyền trưởng của Trinidad, và Elcano trở thành đội phó của ông, phụ trách tàu Victoria. Cuối cùng họ đến được quần đảo Molucca vào tháng 11 cùng năm.
Trong những tuần sau đó, Elcano và Espinosa đã hoàn thành việc ký kết hiệp ước với các vị vua của những hòn đảo gần đó và chuẩn bị cho chuyến hành trình trở về dài dằng dặc. Trong khi đang được chất hàng thì xảy ra vụ rò rỉ nghiêm trọng ở tàu Trinidad.
Do đó, họ thống nhất tách riêng, tàu Victoria tiến về phía Tây tới châu Phi, còn Trinidad, sau khi sửa chữa, sẽ đi về phía Đông tới Panama. Nhưng sau đó, Trinidad gặp trở ngại, phải quay trở lại quần đảo Spice, và cuối cùng bị phá hủy.
Vào ngày 21 tháng 12 năm 1521, tàu Victoria nhổ neo. Dưới sự chỉ huy của Elcano, tàu đi về phía Tây Nam qua quần đảo Mã Lai với 60 thủy thủ. Vào tháng Hai, Elcano đi vào Ấn Độ Dương thực hiện một trong những kỳ tích hàng hải vĩ đại nhất trong lịch sử. Đây là lần đầu tiên một người châu Âu vượt qua vùng biển khổng lồ ở chỗ rộng nhất của nó.
Trong nhiều tháng, không nhìn thấy đất liền, thủy thủ đoàn điều khiển tàu trong những cơn gió hung hãn. Đã có nhiều người chết. Sau khi vòng qua Mũi Hảo Vọng, thủy thủ đoàn trong tình trạng đói khát nghiêm trọng, buộc Elcano phải dừng lại ở quần đảo Cape Verde.
Tại đây, một số thủy thủ đã bị lực lượng Bồ Đào Nha bắt làm con tin. Lo sợ mất số hàng hóa quý giá của mình, Elcano nhanh chóng ra khơi. Thủy thủ đoàn mệt mỏi cuối cùng đã phát hiện ra bờ biển phía Nam Tây Ban Nha vào mùa thu năm 1522.
Yết kiến nhà vua Tây Ban Nha, Elcano được trao tặng một chiếc khiên trên đó có hình quả địa cầu mang dòng chữ Latinh “Bạn là người đầu tiên đi vòng quanh tôi”. Mặc dù đạt được thành tựu to lớn này, nhưng Elcano đã để lại rất ít tài liệu liên quan. Các nhà sử học chỉ nắm được bản tường thuật về chuyến đi của ông gửi cho vua Charles khi trở về và những câu trả lời cho bảng câu hỏi do một quan chức triều đình đưa cho ông.
Elcano chưa từng kết hôn và hai đứa con ngoài giá thú của ông đều chết trẻ. Năm 1525, ông tham gia một cuộc thám hiểm khác đến Moluccas và một năm sau, khi chưa đến được quần đảo Spice lần nữa, Elcano chết vì bệnh scurvy (bệnh của máu do thiếu vitamin C trong thức ăn hàng ngày). Trong một nghi thức đơn giản, thi thể của ông được thả xuống Thái Bình Dương, an nghỉ trong lòng biển.
