Nắng nóng gay gắt thậm chí có thể gia tăng nguy cơ ung thư

Suốt mấy tháng qua, thỉnh thoảng lại có một đợt nắng nóng gay gắt với nhiệt độ cao nhất trong ngày phổ biến 35-37 độ C, có nơi trên 37 độ C diễn ra khắp ba miền. Theo Trung tâm Điều độ Hệ thống điện Quốc gia (Tập đoàn Điện lực Việt Nam EVN), vào trưa 18/7/2022, công suất tiêu thụ điện của miền Bắc đã lập mức đỉnh mới là 22.800 MW, cao hơn đến 22,6% so với cùng kỳ 2021. Theo Trung tâm khí tượng thủy văn quốc gia, nắng nóng gay gắt còn kéo dài đến hết tháng 7.

Việc tăng nhiệt độ cơ thể đột ngột do tiếp xúc với môi trường nóng gây ra sốc nhiệt dẫn đến nhiều tác động xấu với cơ thể, ảnh hưởng đến nhiều cơ quan trong cơ thể và đặc biệt có thể gây chết người do tăng nguy cơ mắc nhiều bệnh khác nhau. Nó cũng gia tăng nguy cơ gây ung thư.

Nhiệt độ cực đoan có thể gây chết người

Theo Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi khí hậu (Intergovernmental Panel on Climate Change - IPCC), nhiệt độ trên trái đất dự kiến tăng từ 1,1 độ C đến 6,4 độ C từ năm 1990 đến 2100. Một trong những điều kiện nhiệt độ cực đoan ảnh hưởng lớn nhất đến sức khỏe gọi là sóng nhiệt (heat wave), đây là giai đoạn thời tiết nóng quá mức và bất thường, có thể đi kèm với độ ẩm cao và kéo dài vài ngày đến vài tuần ở một khu vực nhất định. Với nhiệt độ toàn cầu ngày càng nóng, các trận sóng nhiệt cũng xảy ra thường xuyên hơn.

Những ngày giữa tháng 7/2022 vừa qua đã có những đợt nóng cực đoan ở nhiều nước trên thế giới, khiến hàng trăm người ở Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha bị thiệt mạng. Nhiệt độ tăng vọt lên 46 độ C trên Bán đảo Iberia trong bối cảnh điều kiện khô cằn, gây ra cháy rừng.

Cơ quan Khí tượng của Anh lần đầu tiên đưa ra "cảnh báo đỏ" về nhiệt khi nhiệt độ lên cao hơn 38 độ C ở nhiều khu vực như Birmingham, Oxford, Nottingham và London.

Nhiều nước khác như Pháp, Đức, Ý, Hà Lan, Na Uy cũng gặp phải các trận sóng nhiệt khắc nghiệt trong tháng 6 và tháng 7. Nước Mỹ cũng ghi nhận nhiệt độ nóng cực đoan như thành phố Salt Lake (Utah) hay nhiều nơi ở Texas và Oklahoma lên tới 45 độ C.

Tại Việt Nam, tuy tháng 7 nhiệt độ trên cả nước xấp xỉ trung bình nhiều năm (TBNN), nhưng đến đầu tháng 8 dự kiến cao hơn TBNN 0,5 độ C. Trước kia, trong 5 năm từ 2009 đến 2013, ở nước ta đã có có 108 người chết do sóng nhiệt.

Tại 12 nước châu Âu, năm 2003 chịu ảnh hưởng bởi sóng nhiệt lớn nhất và có khoảng 70 ngàn người chết. Sóng nhiệt năm 2010 tại Nga làm khoảng 55 ngàn người chết. Ở Mỹ từ năm 1985 – 2009 có gần 23 triệu người chết do nhiệt độ cao quá mức. Đợt sóng nhiệt năm 2018 tại Nhật Bản với nhiệt độ trung bình khoảng 41 độ C khiến khoảng 22 ngàn người phải nhập viện vì triệu chứng đột quỵ do nhiệt.

Các bệnh lý thường gặp do nắng nóng cực đoan

Một số bệnh lý thường gặp vào những ngày nắng nóng gay gắt là nổi mề đay, phù, chuột rút, ngất, thậm chí đột quỵ do nhiệt. Với những trường hợp này cần nhanh chóng đưa nạn nhân vào nơi mát mẻ, bù nước điện giải, và đối với những trường hợp nặng như ngất, đột quỵ cần nhanh chóng đưa đến cơ sở y tế.

Ngoài ra nắng nóng cực đoan còn gây các bệnh nghiêm trọng khác như tim mạch, bệnh về thận, bệnh hô hấp.

Gia tăng nguy cơ gây ung thư

Bên cạnh các yếu tố như tia cực tím (như UVA, UVB) và ô nhiễm không khí đã được chứng minh cụ thể là nguyên nhân trực tiếp gây ra nhiều loại ung thư, hiện nay càng có nhiều bằng chứng cho thấy sự gia tăng nhiệt độ trong không khí, trong môi trường sống ảnh hưởng đến nguy cơ hình thành và phát triển ung thư.

Đầu tiên là việc tăng nhiệt độ toàn cầu làm tăng khả năng tiếp xúc với các hóa chất có khả năng gây ung thư. Lý do: nhiệt độ tăng dần khiến gia tăng các cơn mưa lớn, dẫn đến việc đưa các hóa chất này vào trong nước và làm cho các chất độc hại từ nước hay nước thải đi vào khí quyển. Bản thân sự nóng lên cũng khiến những hóa chất này độc hại hơn.

Thứ hai, việc biến đổi khí hậu nói chung và nóng lên toàn cầu nói riêng ảnh hưởng đến mùa vụ trồng trọt, ảnh hưởng đến việc bảo quản và gia tăng phát sinh các loại nấm mốc có hại. Một số nấm mốc có hại có thể tiết ra các độc tố gây ung thư, điển hình như aflatoxin gây ung thư gan.

Ung thư phổi: Nhiều nghiên cứu cho thấy việc nóng lên và khô hạn là một trong những nguyên nhân gây ra cháy rừng và làm ô nhiễm không khí; sự thay đổi của các chất độc hại trong môi trường do nhiệt độ tăng cao có thể gây ra các bệnh về hô hấp và có thể gây ung thư phổi từ ô nhiễm không khí.

Ung thư da: Biến đổi khí hậu do các khí nhà kính làm thủng tầng ozon (ở tầng bình lưu) và thay đổi ozon tầng đối lưu như thay đổi khả năng ngưng tụ, khả năng bao phủ và thay đổi tia cực tím (Ultraviolet radiation UVR) và thành phần của nó. Hơn nữa việc thay đổi nhiệt độ, ngưng tụ và khả năng bao phủ làm thay đổi đặc tính tiếp xúc mặt trời khiến tăng nguy cơ các bệnh do tia cực tím gây ra, đặc biệt là ung thư da. Nhiều nghiên cứu cho thấy mất 1% trên tổng số ozon làm tăng 3-5% ca mắc ung thư da; còn khi nhiệt độ không khí tăng 2 độ C trong thời gian dài thì tăng khả năng gây ung thư của UV lên 10%.

Đó đều là kết quả của các nghiên cứu được thực hiện dài hạn.

- Nghiên cứu U.S. Radiologic Technologists (USRT) tại Mỹ trên hơn 64 ngàn người trong 20 năm cho thấy những người tiếp xúc với tia cực tím nhưng ở nhiệt độ cao hơn (trung bình khoảng 80 độ F) có khả năng mắc ung thư biểu mô tế bào đáy (basal cell carcinoma BCC) cao hơn 1,5 lần so với người tiếp xúc với tia cực tím nhưng ở nhiệt độ bình thường (67,5 độ F).

- Khảo sát ung thư da quốc gia (National Skin Cancer Surveys) trên 100 ngàn người tại 10 bang ở Mỹ cho thấy nhiệt độ tăng lên 1 độ C thì nguy cơ mắc ung thư biểu mô tế bào vảy (squamous cell carcinoma) tăng hơn 5,5% và nguy cơ mắc ung thư biểu mô tế bào đáy tăng hơn 2.9%.

- Một nghiên cứu trong phòng thí nghiệm trên tế bào ung thư da và mô da người cho thấy khi tiếp xúc với tia UV trong nhiệt độ 39 độ C thì nguy cơ hình thành ung thư da cao hơn so với ở nhiệt độ thường 37 độ C.

Ai dễ bị ảnh hưởng bởi điều kiện nóng cực đoan?

Theo Tổ chức Y tế Thế giới, người khuyết tật, người đã có bệnh, phụ nữ có thai, trẻ em và người cao tuổi, người làm việc ngoài trời, lao động chân tay và vận động viên là những người có nguy cơ bị ảnh hưởng do điều kiện nóng cực đoan.

Để hạn chế nguy cơ sốc nhiệt do nắng nóng cực đoan hay sóng nhiệt gây ra, nên giữ nhà cửa thoáng mát, giữ cơ thể mát mẻ và uống đủ nước và khoáng (thường xuyên uống nước nhưng tránh uống rượu bia hay quá nhiều caffeine và đường). Hạn chế ra ngoài nắng, khi ra ngoài trời nên có đồ bảo vệ (kính chống nắng, quần áo) và kem chống nắng.

Cảnh báo với các thành viên trong gia đình về tình trạng thời tiết nóng đột ngột, đặc biệt khi trong gia đình có những người dễ bị ảnh hưởng như đã kể trên. Đặc biệt phải hết sức cẩn trọng khi để trẻ em, người lớn tuổi ngồi một mình trên xe hơi, do nhiệt độ bên trong xe khi đóng cửa có thể gia tăng rất nhanh và có rất nhiều nguy cơ với sức khỏe, thậm chí tính mạng.

Bên cạnh đó nên thường xuyên cập nhật thông tin thời tiết để hạn chế rủi ro.

Bên cạnh sốc nhiệt do nóng thì vẫn có trường hợp sốc nhiệt do lạnh đột ngột. Một trong những ảnh hưởng thường gặp là cơ thể bị giảm thân nhiệt (hypothermia), nổi da gà, rùng mình, rối loạn nhịp tim, kích thích tiểu tiện, hay có thể gây nổi mề đay. Những đối tượng có nguy cơ cao cũng tương tự như sốc nhiệt do nóng.

Nếu gặp trường hợp này cần di chuyển đến nơi ấm áp hơn, làm ấm cơ thể bằng cách mặc đồ ấm, sưởi ấm cơ thể, ngâm trong nước ấm hoặc uống đồ uống nóng. Nếu các triệu chứng bất thường không thuyên giảm thì nhanh chóng đến các cơ sở y tế.

Bảng: Một số bệnh lý thường gặp do sốc nhiệt độ cao

Bệnh lý	Triệu chứng	Nguyên nhân	Xử lý
Nổi mề đay do nhiệt	Các mẩn đỏ, ngứa xuất hiện trên mặt, cổ, ngực, vùng bẹn.	Do đổ mồ hôi nhiều trong thời tiết nóng ẩm.	Giảm thiểu mồ hôi bằng cách ở trong mát mẻ, tắm thường xuyên và mặc quần áo thoáng mát. Giữ những vùng bị ảnh hưởng khô ráo.
Phù do nhiệt	Phù tay, chân, mắt cá chân, xuất hiện khi bắt đầu mùa nóng.	Do nhiệt làm giãn mạch ngoại biên và giữ nước và muối trong cơ thể.	Phù sẽ từ từ giảm dần khi cơ thể quen dần với khí hậu. Tuy nhiên nên ở nơi mát mẻ và giữ mát cơ thể.
Ngất do nhiệt	Mất ý thức trong thời gian ngắn hay chóng mặt. Bệnh thường gặp ở người bị bệnh tim mạch hoặc dùng thuốc lợi tiểu không kịp thích nghi điều kiện nóng đột ngột.	Do mất nước, giãn mạch máu ngoại biên và giảm máu tĩnh mạch về tim dẫn đến giảm lượng máu tim bơm ra.	Bệnh nhân nên nghỉ ngơi ở nơi thoáng mát, được đặt ở tư thế nằm ngửa kê cao chân và hông để lưu thông máu dễ dàng hơn.
Chuột rút do nhiệt	Đau thắt cơ, thường ở chân, tay hoặc bụng, hay xảy ra sau khi tập thể dục.	Do mất nước, mất điện giải nặng qua việc đổ mồ hôi.	Cần nghỉ ngơi ngay lập tức ở một nơi mát mẻ. Căng cơ và massage dịu dàng. Bù nước và điện giải ( như Oresol). Nếu chuột rút vẫn kéo dài trong hơn một giờ thì cần có sự chăm sóc y tế.
Kiệt sức do nhiệt	Các triệu chứng bao gồm khát nước dữ dội, người mệt lả, khó chịu, lo lắng, chóng mặt, ngất xỉu và đau đầu. Nhiệt độ cơ thể có thể tăng từ 38 đến 40 độ C. Mạch yếu, hạ huyết áp và thở gấp. Không có sự thay đổi của trạng thái tâm thần.	Do cạn kiệt nước hoặc muối trong cơ thể vì tiếp xúc với môi trường nóng hay tập thể dục nặng.	Chuyển bệnh nhân đến nơi mát mẻ có bóng râm. Nới lỏng hoặc cởi bỏ bớt quần áo. Đắp khăn ướt hoặc phun nước và sử dụng quạt để làm mát. Đặt bệnh nhân nằm ngửa, nâng cao chân và hông để tăng máu tĩnh mạch trở về tim. Bù nước và điện giải hoặc truyền nước điện giải (nếu bệnh nhân bị nôn ói). Nếu thân nhiệt trên 39 độ C hoặc giảm tri giác hoặc hạ huyết áp kéo dài, cần sơ cứu và chuyển bệnh nhân đến bệnh viện.
Đột quỵ do nhiệt	Khi bị sốc nhiệt (do sóng nhiệt – heat waves, nhiệt độ cao mùa hè hoặc tập thể dục nặng) Nhiệt độ cơ thể tăng nhanh đến hơn 40°C, dẫn tới những bất thường hệ thần kinh trung ương như choáng váng, nhầm lẫn hoặc hôn mê. Da nóng, khô, buồn nôn, hạ huyết áp, nhịp tim nhanh và thở dốc.	Có thể do tất cả các nguyên nhân trên	Đo nhiệt độ trong cơ thể (đầu dò trực tràng): nếu > 40 độ C, di chuyển đến nơi mát mẻ, cởi quần áo, và làm mát bên ngoài: chườm khăn ướt vùng cổ, nách và bẹn, quạt liên tục, phun nước mát từ 25 – 30 độ C lên da. Đặt bệnh nhân ở tư thế thoải mái để không cản trở việc thở. Thở oxy 4 lít/phút và bổ sung dung dịch đẳng trương cho bệnh nhân (nước muối thông thường). Chuyển nhanh đến nơi cấp cứu.