Từ làm quan nhà Tiền Lê đến người khởi dựng triều Lý
Vốn thông minh bẩm sinh, xuất thân từ vùng đất văn minh, văn hiến, lại được sự nuôi dạy của những vị cao tăng xuất chúng nên Lý Công Uẩn trở nên văn võ toàn tài. Lớn lên ông làm quan dưới nhà Tiền Lê, thăng đến chức Tả thân vệ điện tiền chỉ huy sứ.
Sau một thời gian Lê Ngọa Triều xoay sang ăn chơi, bạo ngược, chính sự đổ nát, lòng người chán nản. Lý Công Uẩn là người vừa có học, có đức lại biết xử sự đúng nên rất được triều thần nhà Tiền Lê quý trọng. Tháng 11 năm 1009, vua Lê Ngọa Triều qua đời, ông được triều thần nhất trí đưa lên làm vua - nhà Lý thành lập, một giai đoạn mới trong lịch sử bắt đầu.
Lý Công Uẩn lên ngôi, thấy kinh đô Hoa Lư chật hẹp, kinh tế nông công thương còn kém, giao thông vận tải gặp nhiều khó khăn nên quyết định dời đô ra Đại La. Năm 1010, Lý Công Uẩn từ Hoa Lư ra Đại La. Thuyền đỗ ở dưới thành thấy "có rồng vàng hiện lên thuyền ngự, nhân đó đổi tên thành là thành Thăng Long" (Đại Việt sử ký toàn thư).
Bên cạnh đó, ông cho sửa sang chính trị, xây dựng quân đội, phát triển kinh tế, trọng đãi tăng sĩ… để đưa đất nước ổn định và đi lên. Ngày 31 tháng 3 năm 1028, ông qua đời ở tuổi 54, trị vì được 19 năm.
Những điều lý thú về vua Lý Thái Tổ
Có rất nhiều điều lý thú về cuộc đời của Lý Công Uẩn – Lý Thái Tổ, người khởi dựng nhà Lý trong lịch sử Việt Nam.
Trước hết, Lý Thái Tổ là vị vua có xuất thân mờ ảo nhất trong lịch sử, chỉ biết "mẹ ông là người họ Phạm, trong một lần bà đi chùa Tiêu Sơn cùng với người thần giao hợp rồi có mang…", chứ không biết cha ông là ai. Sau này khi lên ngôi, ông truy phong cha mình là Hiển Khánh Vương.
Sách Đại Việt sử lược chép ông có một người anh trai (sau được phong Vũ Uy Vương) và một người em trai (sau được phong Dực Thánh Vương) chứ không hề nhắc đến tên người cha của Lý Công Uẩn.
Thứ hai, vua Lý Công Uẩn có điềm báo lạ kỳ về việc sẽ đăng cơ làm vua với hai việc. Đầu tiên là sự việc trước viện Cảm Tuyển, chùa Ứng Thiên Tâm, châu Cổ Pháp có con chó đẻ con sắc trắng có đốm lông đen thành hình hai chữ "thiên tử".
Kẻ thức giả nói đó là điềm năm Tuất sinh người làm vua . Điều này ứng với năm sinh của Lý Công Uẩn là năm Giáp Tuất (974). Điềm báo thứ hai là trong một lần trời dông, cây gạo cổ thụ ở làng Cổ Pháp bị sét đánh tước vỏ bên ngoài và lộ ra mấy câu thơ:
"Thụ căn điểu điểu
Mộc biểu thanh thanh
Hòa đao mộc lạc
Thập bát tử thành
Chấn cung kiến nhật
Đoài cung ẩn tinh
Lục thất niên gian
Thiên hạ thái bình".
Tổng quát bài thơ mang nội dung tiên đoán về việc nhà Lý nối nghiệp nhà Tiền Lê cũng như tên các triều đại phong kiến kế tục tiếp theo trong lịch sử Việt Nam suốt từ thế kỷ XI đến thế kỷ XX.
Thứ ba, Lý Công Uẩn chính là rể của vua Lê Đại Hành. Theo chính sử, sau khi đánh bại cuộc chiến tranh xâm lược Đại Cồ Việt của nhà Tống, đến đầu năm Nhâm Ngọ (982), vua Lê Đại Hành đã lập Thái hậu Dương Vân Nga của triều Đinh làm một trong năm Hoàng hậu của ông và phong cho bà là Đại Thắng Minh hoàng hậu.
Chính sử không cho biết Lê Đại Hành và Dương Vân Nga có với nhau bao nhiêu người con nhưng theo các thần tích ở cố đô Hoa Lư thì hai người có một cô con gái tên là Lê Thị Phất Ngân.
Khi công chúa trưởng thành, vua Lê Đại Hành gả cho Điện tiền chỉ huy sứ Lý Công Uẩn, người sau này khởi dựng lập ra vương triều Lý. Năm 1000, công chúa Phất Ngân sinh cho Lý Công Uẩn một người trai, đặt tên là Lý Phật Mã (còn có tên khác là Lý Đức Chính) tức Lý Thái Tông sau này.
Thứ tư, trong 9 đời vua triều Lý thì Lý Thái Tổ là vị vua triều Lý cao tuổi nhất khi lên ngôi. Ông sinh năm 974 lên ngôi năm 1010, lúc đó ông 36 tuổi.
Thứ năm, Lý Thái Tổ là vị vua có tôn hiệu ban đầu dài nhất lịch sử (52 chữ). Tôn hiệu là tên vua được triều đình đặt trong những ngày đặc biệt như ngày lên ngôi, ngày thượng thọ ngũ tuần, lục tuần, ngày thắng trận trở về… Trong những dịp này, đình thần tổ chức buổi lễ mừng, đồng thời dâng lên vua một tôn hiệu để ca ngợi.
Trong lịch sử phong kiến Việt Nam, Lý Thái Tổ là vị vua có tôn hiệu ban đầu dài nhất với 52 chữ, đó là ''Phụng Thiên Chí Lý Ứng Vận Tự Tại Thánh Minh Long Hiện Duệ Văn Anh Vũ Sùng Nhân Quảng Hiếu Thiên Hạ Thái Bình Khâm Minh Quảng Trạch Chương Minh Vạn Bang Hiển Ứng Phù Cảm Uy Chấn Phiên Man Duệ Mưu Thần Trợ Thánh Trị Tắc Thiên Đạo Chính Hoàng Đế''.
Thứ sáu, Lý Thái Tổ là vị vua lập nhiều Hoàng hậu bậc nhất lịch sử Việt Nam. Lúc mới lên ngôi vua lập 6 hoàng hậu . Đến năm 1016, thêm 3 hoàng hậu nữa . Tổng cộng là 9 hoàng hậu. Trong số 9 hoàng hậu của Lý Thái Tổ có một số được sử cũ ghi danh hiệu như Lập Giáo hoàng hậu (tức công chúa Phất Ngân), Tá Quốc hoàng hậu, Lập Nguyên hoàng hậu, còn lại đều không rõ tên họ.
Thứ bảy, Lý Thái Tổ là vị vua đầu tiên xuống chiếu sẽ đích thân xử lý kiện cáo trong nước "Từ nay ai có chuyện thưa kiện nhau thì cho đến triều tâu bày , vua sẽ giải quyết" (Theo Đại Việt sử ký toàn thư).
Thứ tám, Lý Thái Tổ là vị vua đầu tiên chú ý đến việc tăng cường tình đoàn kết dân tộc và biên cương tổ quốc, thể hiện qua việc ông phong tước và gả công chúa cho tù trưởng dân tộc ở miền núi. Lý Thái Tổ dùng quan hệ hôn nhân để ràng buộc tầng lớp thống trị miền núi, lôi kéo các châu mục, tù trưởng có thế lực.
Thứ chín, Lý Thái Tổ là vị vua đầu tiên miễn thuế cho dân trong một thời gian nhất định "Tháng 12 năm Canh Tuất (1010) đại xá các thuế má trong thiên hạ trong vòng 3 năm ..." (Theo Đại Việt sử ký toàn thư). Đây chính là một trong những biện pháp nhằm khuyến khích và phục hồi sản xuất nông nghiệp của vua Lý Thái Tổ.
Thứ mười, Lý Thái Tổ là vị vua đầu tiên quan tâm đến việc dạy dỗ, chuẩn bị người kế vị. Sau khi lên ngôi, ông đã lập Phật Mã làm Đông Cung Thái tử, cử các văn thần đến dạy Thái tử học.
Ngoài ra, để rèn luyện thêm phẩm cách và năng lực cho người kế vị, năm Nhâm Tý (1012), Lý Thái Tổ hạ lệnh cho xây dựng cung Long Đức ở bên ngoài Hoàng thành và cho Thái tử ra đó ở, nhằm mục đích để Thái tử sống gần thần dân trăm họ, tự mình quan sát, tìm hiểu và thấu hiểu mọi việc trong cuộc sống hằng ngày của người dân.
Trong sách Đại Việt sử lược có chép rằng: "Xây cung Long Đức ở ngoài thành cho Thái tử ở để biết hết việc dân" và trong sách Đại Việt sử ký toàn thư cũng chép tương tự: "Sắc phong Hoàng Thái tử Phật Mã làm Khai Thiên Vương, làm cung Long Đức ở ngoài thành cho ở, ý muốn Thái tử hiểu biết mọi việc của dân". Đó chính là cách mà Lý Thái Tổ muốn Thái tử, người sau này sẽ kế vị hiểu được cuộc sống đa dạng của người dân, gần gũi nhân dân để rồi đưa ra những chính sách đúng đắn khi trị vì đất nước.
Những điều thú vị, ít biết nói trên của Lý Công Uẩn- Lý Thái Tổ, người khởi dựng triều Lý, giúp người đời sau có cái nhìn toàn diện, đầy đủ hơn về cuộc đời, thân thế cũng những công lao của vị hoàng đế vốn có tình cảm đặc biệt từ Phật giáo này!