Làng An Truyền còn có tên dân gian là làng Chuồn (xã Phú An, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên – Huế) là một làng cổ nằm bên khu vực đầm phá Tam Giang cách trung tâm TP. Huế chừng 10km.
Ngôi làng này nổi tiếng xứ Huế là ngôi làng có truyền thống hiếu học và nhiều đặc sản nức tiếng gần xa như rượu gạo làng Chuồn, bánh xèo cá kình, bánh tét…
Với đặc trưng là nằm cạnh khu vực đầm phá Tam Giang nên cuộc sống của ngư dân làng Chuồn dựa vào đánh bắt các loài thủy sản. Trong đó, loại cá ngon nức tiếng từng được đưa vào Đại Nội Huế để tiến vua là cá thệ.
Ngoài ra, còn một số loại cá khác ngon không kém như cá ong, cá dìa, cá mú, cá nâu…
Nói đến đánh bắt thủy hải sản thì mỗi làng chài thường có một cách đánh bắt riêng. Ở làng Chuồn thì đi tủ là một nghề đánh bắt truyền thống nổi tiếng đặc biệt và có những nét độc đáo so với những hình thức đánh bắt khác.
Ly kỳ nghề đi tủ
Nghề đi tủ có từ khi nào thì những ngư dân làng Chuồn cũng không nhớ rõ. Họ chỉ biết rằng, đây là một nghề bắt cá truyền thống và được các ngư dân trong làng truyền từ đời này qua đời khác.
Gọi là nghề đi tủ bởi dụng cụ mà ngư dân nơi đây dùng để đánh bắt cá là một tấm lưới có hình chữ nhật. Khi tấm lưới được giăng ra có hình dạng như một cái tủ mà mọi người vẫn thường làm vật dụng đựng đồ đạc.
Nét độc đáo của nghề đi tủ và tạo ra sự khác biệt so với các hình thức đánh bắt cá khác đến từ những vật dụng mà ngư dân dùng khi ra khu đầm phá Tam Giang bắt cá.
Ở làng Chuồn, ngư dân chỉ sử dụng phương tiện có tên là “tòng” chứ không sử dụng ghe, thuyền hay tàu như những địa phương khác.
Để làm nghề đi tủ những ngư dân phải dậy từ 4h sáng. (Ảnh: C. Định)
Tòng là phương tiện ra khơi được đóng từ những tấm gỗ lớn mà ngư dân mua lại từ những chiếc ''nốt'' (tên gọi một loại thuyền – PV) đã qua sử dụng của dân vạn đò.
Tìm hiểu được biết thì những chiếc “nốt” là nơi cư trú của những ngư dân vạn đò trên khu đầm phá Tam Giang.
Nghề đi tủ của ngư dân làng Chuồn chủ yếu là bắt loại cá thệ - một loài cá nhỏ nhưng có giá trị dinh dưỡng cao, khi chế biến thành món ăn có mùi vị thơm ngọt.
Đây cũng là loại cá đặc sản là đặc trưng của khu đâm phá Tam Giang và là một trong những sản vật tiến vua.
Ngư dân phải di chuyển trên chiếc "tòng" hơn giờ đồng hồ mới có thể đến được khu vực đánh bắt. (Ảnh: C. Định)
Nghề đi tủ cũng là một nghề khá vất vả, trong khi mọi người còn đang say giấc thì những ngư dân làm nghề này phải dậy từ trước 4h sáng để chuẩn bị ngư lưới cụ để chuẩn bị ra khơi.
Muốn có nhiều cá và to thì những ngư dân làng Chuồn phải đi ra vùng nước xa bờ gọi là Đông Am.
Ngâm mình ‘săn’ cá tiến vua
Để mục sở thị nghề đi tủ ‘săn’ loài cá tiến vua, ngay từ sáng sớm chúng tôi tìm về làng Chuồn với hi vọng được cùng ngư dân ra khơi bắt cá. May mắn là vừa đến nơi tôi gặp được anh Trần Văn Khuê và Hồ Đắc Cối đang chuẩn bị ngư lưới cụ để đi tủ.
Tôi được 2 ngư dân này đồng ý cho đi theo với điều kiện: “Không được xin về giữa chừng vì sẽ ảnh hưởng lớn đến công việc bắt cá” và không quên nhắc nhở tôi lên “tòng” cẩn thận kẻo trượt chân do mặt tòng phủ kín rêu xanh rất trơn.
Loài cá thệ (nhỏ tròn, thân dài) là loài cá tiến vua ngon nức tiếng vùng đầm phá Tam Giang. (Ảnh: N.V)
Khi tôi đã ổn định chỗ ngồi, 2 ngư dân bắt đầu điều khiển chiếc “tòng” lướt nhẹ trên mặt đầm phá Tam Giang. Hơn 1 tiếng sau, chiếc “tòng” mới tới vị trí đánh bắt mà ngư dân địa phương gọi là Đông Am.
Theo anh Trần Văn Khuê, đây là địa điểm khá xa bờ và đi rất tốn thời gian. Tuy nhiên, bù lại ở khu vực này thường đánh bắt được nhiều cá và có kích thước lớn hơn khu vực khác.
Bởi thế mà ngư dân làng Chuồn vẫn còn truyền lại câu rằng: “Đông Am cá tủ ầm ầm, rổ năm rổ bảy âm thầm mang theo”.
“Nghề đi tủ phải được tiến hành ở những bãi nước trống và có độ sâu khoảng 2 mét.
Theo thời gian, diện tích của những bãi nước trống ngày càng thu hẹp thay vào đó là những hệ thống nò sáo dày đặc.
Để có thể tiếp tục nghề đi tủ chúng tôi phải đi xa hơn, nhiều khi còn phải chạy về đến Vinh Hiền (huyện Phú Vang), Sịa (huyện Quảng Điền) đánh bắt. Làm nghề này may mắn lắm thì mỗi lần đi kiếm được 500 – 700 nghìn đồng/người.
Tuy nhiên, cũng có khi đi cả ngày mà “tủ hèn” (giăng tủ mà bắt được ít cá – PV) thì chỉ được mấy chục nghìn đủ tiền xăng dầu”, anh Trần Văn Khuê tâm sự.
Để săn loài cá thệ ngon nức tiếng, mỗi ngày, các ngư dân làm nghề đi tủ phải ngâm mình nhiều giờ dưới nước. (Ảnh: N.V)
Theo kinh nghiệm của những ngư dân làng Chuồn, cá thệ là loại cá sống ở tầng đáy và nhạy cảm với các loại âm thanh, tiếng động.
Vì vậy, khi bắt gặp tiếng động lạ chúng sẽ bơi thụt lùi rồi ẩn nấp trong các đám rong rêu. Có lẽ vì vậy mà ngư dân làng Chuồn đã sáng tạo ra nghề đi tủ để bắt loại cá tinh ranh này.
Khi giăng tủ, các ngư dân phải lặn sâu xuống dưới nước để đặt tủ. Sau đó, họ điều khiển chiếc “tòng” chạy theo hướng vòng cung, vừa chạy vừa thả dây cho đến khi nào dây xuống sát tầng đáy thì bắt đầu thu hẹp dần lại.
Việc kéo dây phải tiến hành một cách cẩn thận, chậm rãi để đảm bảo rằng sợi dây luôn sát mặt đất.
Khi cá thệ nghe thấy tiếng động phát ra từ sợi dây, theo phản xạ mang tính bản năng chúng sẽ thụt lùi để lẩn trốn và tìm cách thoát khỏi sợi dây và sẽ sập vào bẫy là những chiếc lưới tủ đã được giăng sẵn từ trước đó.
Mỗi mẻ giăng tủ thường kéo dài khoảng 20 phút, mỗi ngày tùy thuộc vào sức khỏe của bản thân mà các ngư dân có thể giăng tủ từ 15 - 18 mẻ, tùy theo sức lực của mình.
Ông Đoàn Rô - Trưởng thôn An Truyền cho biết: “Nghề đi tủ đã có từ lâu lắm rồi, từ đời ông cha truyền lại.
Nghề này rất vất vả lại bấp bênh, chỉ đi được vào mùa nắng còn mùa mưa thì nghỉ ở nhà. Những ngư dân làm nghề này phải dậy từ sáng sớm và phải ngâm mình dưới nước trong tiết trời nắng nóng”.