Máy bay ném bom Tu-95MS với tên lửa Kh-101 dưới cảnh. Ảnh mã nguồn mở
Chuyển sang tấn công tên lửa ban đêm là điều khá bất thường của Nga. Ngoại trừ ngày đầu tiên tấn công Ukraine, người Nga chỉ sử dụng chiến thuật này hai lần trong suốt cuộc xung đột: lần đầu tiên vào ngày 16/2 năm nay và sau đó vào đêm ngày 9/3 vừa qua, với việc sử dụng nhiều tên lửa hành trình Kh-22 và Kh-47.
Tuy nhiên, trong số 68 tên lửa phóng từ trên không và trên biển thì có 48 tên lửa các loại Kh-101, Kh-555 và Kalibr. Việc sử dụng các loại tên lửa hành trình này, đặc biệt là Kh-101, có một số vấn đề. Nhưng trước tiên, chúng ta xem lại cách tên lửa hành trình tự điều hướng trong một cuộc tấn công nói chung.
Trên thực tế, tên lửa hành trình có hệ thống dẫn đường kết hợp, bao gồm bốn thành phần độc lập. Cần lưu ý rằng khi Liên Xô phát triển tên lửa hành trình và Liên bang Nga sau đó hiện đại hóa chúng, họ đã sử dụng các nguyên tắc tương tự như trong tên lửa hành trình của Mỹ.
Tên lửa hành trình Kh-101 gắn trên máy bay Nga. Ảnh mã nguồn mở
Điều cơ bản là hệ thống dẫn đường quán tính, với ý tưởng là tên lửa biết tọa độ chính xác của nó trong quá trình phóng, sau đó tìm ra vị trí hiện tại của nó dựa trên các tính toán về tốc độ, thời gian, hướng và các thông số khác. Hệ thống này có độ chính xác khá thấp do các sai số xảy ra chồng chéo trong thời gian vận hành. Ngay cả những công nghệ tiên tiến nhất cũng có tỷ lệ lỗi khoảng 3 mét cho mỗi phút bay; đối với các hệ thống cũ hơn, chỉ số này cao hơn từ 2,5 đến 3 lần. Tức là chỉ riêng một quả tên lửa với hệ thống quán tính tiên tiến nhất đã có sai số bay hơn nửa km sau ba giờ bay trên không.
Đó là lý do tại sao tên lửa hành trình còn sử dụng dẫn đường vệ tinh cho phép nó nhận được tọa độ chính xác trong suốt chuyến bay. Nhưng tất nhiên nó phải đối mặt với một vấn đề khi gặp phải các hệ thống chiến tranh điện tử (EW) có thể triệt tiêu tín hiệu vệ tinh. Do đó, cơ chế này cũng không hoàn toàn đáng tin cậy.
Đó là lý do tại sao tên lửa hành trình cũng sử dụng hướng dẫn vệ tinh cho phép nó nhận được tọa độ chính xác trong suốt chuyến bay. Nhưng tất nhiên nó phải đối mặt với một vấn đề khi gặp phải các hệ thống EW có thể triệt tiêu tín hiệu vệ tinh. Do đó, cơ chế này cũng không hoàn toàn đáng tin cậy. Nhưng tên lửa vẫn có thể hoạt động tốt nếu chúng được trang bị TERCOM - một loại hệ thống dẫn đường khác.
Nguyên tắc của TERCOM (Terrain contour matching - dẫn đường khớp địa hình) là tên lửa liên tục quét mặt đất bên dưới bằng máy đo độ cao radar và từ đó nhận dữ liệu về địa hình. Những dữ liệu này được so sánh với mô hình tham chiếu được tải sẵn trong bộ nhớ của tên lửa được liên kết với các tọa độ chính xác. Nói một cách đơn giản, tên lửa “biết” rằng tại một thời điểm nào đó, nó phải ở một khu vực nhất định với địa hình đặc trưng. Sau khi so sánh bề mặt với tham chiếu, hệ thống hướng dẫn này có thể cập nhật tọa độ hiện tại của nó và loại bỏ lỗi trong hệ thống quán tính.
Minh họa nguyên tắc hoạt động của hệ thống dẫn đường khớp địa hình TERCOM.
Tuy nhiên, TERCOM có một lỗ hổng nghiêm trọng: địa hình cần phải thực sự đặc trưng - với sự khác biệt về độ cao, còn nếu không nó sẽ thể hiện hiệu suất bị suy giảm trên bề mặt đơn điệu.
Để giảm thiểu lỗ hổng này, hệ thống dẫn đường DSMAC đã được phát triển. Nó sử dụng phép đo quang học để so sánh hình ảnh với tài liệu tham khảo. Hệ thống cho phép sử dụng các khu vực có các đối tượng đặc trưng như ngã tư, làm điểm tham chiếu.
DSMAC lại dựa vào chất lượng của hình ảnh: cả hình ảnh tham chiếu và hình ảnh được chụp giữa chuyến bay. Nó phụ thuộc vào mức độ chiếu sáng, mùa và thậm chí cả thời gian cụ thể trong ngày. Nhưng vào ban đêm, DSMAC thực tế không hoạt động và do đó tên lửa hành trình được trang bị hệ thống này có hiệu quả trong bóng tối thấp hơn so với khi nó được sử dụng vào ban ngày.
Đã có thông tin xác nhận rằng Kh-101 sử dụng cả hệ thống DSMAC và TERCOM được nâng cấp gần đây, trong khi Kh-555 và Kalibr chỉ có TERCOM.
Minh họa nguyên tắc hoạt động của hệ thống dẫn đường DSMAC.
Đối với lý do tại sao người Nga chuyển sang các cuộc tấn công ban đêm, có hai cách giải thích có thể xảy ra nhất.
Lực lượng Vũ trang Ukraine đã trở nên khá hiệu quả trong việc tiêu diệt tên lửa hành trình bằng tên lửa phòng không vác vai. Những bệ phóng này chỉ có thể được sử dụng khi một người lính nhìn thấy mục tiêu, điều này chỉ có thể thực hiện được vào ban ngày. Vì vậy, người Nga phải lựa chọn, hoặc là tiếp tục phóng tên lửa hành trình vào ban ngày và bị người Ukraine bắn hạ, hoặc bỏ qua DSMAC và phóng tên lửa vào ban đêm, với việc lập hành trình qua các khu vực mà TERCOM hoạt động hiệu quả.
Một cách giải thích khác là người Nga đơn giản là không thể sử dụng DSMAC vì chất lượng công nghệ kém hoặc thiếu hình ảnh tham khảo phù hợp.