Sự sáng tạo tinh vi
Người Maya đã xây dựng các thành phố lớn trong một khu vực toàn núi đá vôi, nơi mà nguồn cung cấp nước uống rất hạn chế. Một trong những thành phố lớn nhất, Tikal, mà họ gọi là Yax Mutal, với những tàn tích đã được phát hiện ở Bắc Guatemala. Đây là nơi được UNESCO công nhận là Di sản thế giới, nổi tiếng với các kim tự tháp bậc thang.
Làm thế nào nó trở thành nơi sinh sống của số đông người dân trong điều kiện khí hậu khô cằn, hạn hán thường xuyên như vậy?
“Nước uống tại thành phố Tikal dễ bị ô nhiễm”, theo một nghiên cứu mới được công bố trên tạp chí Nature. Trong điều kiện núi đá vôi bao bọc, người Maya phải phát triển hệ thống lọc nước mới có thể bảo đảm sự tồn tại của các thành phố.
Một nhóm các nhà nghiên cứu liên ngành thuộc Đại học Cincinnati - Mỹ (UC) đã phát hiện bằng chứng cho thấy, người Maya đã triển khai một hệ thống lọc nước tinh vi sớm hơn nhiều so với những gì chúng ta nghĩ.
Nhóm nghiên cứu của UC đã phân tích niên đại và khoáng vật trên ba hồ chứa từ các khu vực khác nhau thuộc vùng trũng Maya, có niên đại từ thời kỳ tiền cổ điển của người Maya cho đến khi Tikal trở nên hoang phế vào thế kỷ 12.
Nhóm đã tiến hành kiểm tra tính khoáng của các hồ chứa bằng cách phân tích nhiễu xạ tia X. Trên cát của một trong những hồ trên (hồ chứa Corriental), họ đã tìm ra một số kết quả đáng kinh ngạc.
Thành phố cổ Tikal được phát hiện ở phía Bắc Guatemala.
Các nhà nghiên cứu đã phát hiện thạch anh cùng với zeolit ở hồ này. Theo báo cáo của UC, đây là “một hợp chất kết tinh bao gồm silic và nhôm”. Những khoáng chất này thường được sử dụng trong quá trình lọc nước.
Kenneth Barnett Tankersley, tác giả chính của nghiên cứu, được The Science Times trích dẫn, cho biết: “Các bộ lọc sẽ loại bỏ những vi khuẩn có hại, các hợp chất giàu nitơ, kim loại nặng như thủy ngân và các chất độc khác khỏi nước”.
Điều thú vị là hệ thống lọc nước Maya cho đến nay vẫn còn hữu hiệu, mặc dù nó đã được tạo ra cách đây hơn 2.000 năm. Các chuyên gia đã xác định cách người Maya bảo đảm nguồn cung cấp nước an toàn và điều này rất quan trọng trong sự phát triển nền văn minh của họ.
Lịch sử được viết lại
Các nhà khoa học đã khai quật một bể nước ở Tikal.
Trên tờ Nature, các nhà nghiên cứu viết rằng, “zeolite từ lâu đã được công nhận là một khoáng chất có đặc tính hấp thụ tuyệt vời”. Người La Mã và Hy Lạp đã sử dụng nó trong vật liệu kết dính của họ. Tuy nhiên, mãi cho đến đầu thế kỷ XX, người ta mới thừa nhận zeolit được dùng để lọc nước, và trước đó một số giả thuyết cho rằng châu Âu hoặc châu Á mới là nơi phát minh hệ thống lọc nước.
Lịch sử hiện đã được các nhà nghiên cứu viết lại, như họ đã viết trên Nature, “Hệ thống lọc zeolite rõ ràng tại hồ chứa Corriental của Tikal là mẫu hình lâu đời nhất được biết đến về lọc nước ở Tây bán cầu”.
Họ cũng tìm thấy bằng chứng về việc sử dụng zeolit đầu tiên trong hệ thống lọc nước của người Maya. Đây là minh chứng cho khả năng thích ứng với môi trường và sử dụng tài nguyên một cách hiệu quả của người Maya.
Giáo sư địa lý Nicholas Dunning của UC khẳng định, người Maya đã hiểu rõ những đặc tính của zeolit và thạch anh. Ông là thành viên của nhóm các chuyên gia đang nghiên cứu nguồn nước trên “một dải núi lửa lộ thiên, phong hóa của các hạt thạch anh và zeolit” tại Bajo de Azúcar, cách khá xa tàn tích của Tikal. Chất lượng nước ở đây nổi tiếng khắp vùng. Nhóm phát hiện khoáng chất của nguồn nước tự nhiên này rất giống với khoáng chất ở hồ chứa Corriental.
Có vẻ như người Maya đã nhận ra nước ở Bajo de Azúcar sạch như thế nào. Họ phát hiện zeolit và thạch anh có thể lọc nước.
Theo các nhà nghiên cứu, có thể thông qua quan sát thực nghiệm rất thông minh, người Maya cổ đại đã nhìn thấy chất liệu đặc biệt này gắn liền với nước sạch và đã tìm cách mang nó về nơi ở của mình. Họ vận chuyển zeolit trên những địa hình gồ ghề đến hồ chứa. Sau đó, nó được đặt trong bể góp phần hình thành nguồn cung cấp nước của thành phố Tikal.
GS Dunning nói với UC News, người Maya “có các bể lắng, từ đây nước sẽ chảy về phía bể chứa trước khi vào hồ chứa”.
Tuy nhiên, theo thời gian, nhiều hồ chứa đã bị ô nhiễm bởi thủy ngân do tác dụng phụ trong quá trình sản xuất thạch cao của người Maya, vật liệu mà họ sử dụng ở các ngôi đền.
Trong một báo cáo trước đây của Đại học Cincinnati, các nhà nghiên cứu cho biết: “Trong các trận mưa bão, thủy ngân trong chất nhuộm màu đã ngấm vào các hồ chứa, rồi lắng đọng trong các lớp trầm tích nhiều năm”. Điều này đặc biệt đúng với những nguồn cung cấp nước gần thành phố lớn Tikal. Trong khi các hồ chứa xa hơn như Corriental vẫn trong lành, thì những hồ gần Tikal hơn đều bị ô nhiễm.
Các nhà sử học tin rằng, việc không duy trì được độ tinh khiết của nguồn nước là nhân tố chính dẫn đến sự sụp đổ của Tikal. Thiếu nước sạch buộc người dân phải rời thành phố. Đô thị này đã hoàn toàn bị bỏ hoang trong nhiều thế kỷ và chỉ được tái khám phá vào thế kỷ 19. Số phận của Tikal là một bài học về sự cần thiết của các xã hội hiện đại để trở nên bền vững hơn.