Theo điều tra của USA Today (Mỹ), điệp viên này là Ross Lester Crozier, người đã qua đời trong năm 2000. Chi tiết về vai trò của ông trong lịch sử nằm ở 944 trang tài liệu mật của CIA và chúng chỉ được công bố “nhỏ giọt” từ 2 năm trước.
Ông Ross Lester Crozier từng có cơ hội gặp gỡ trực tiếp hai huyền thoại Fidel Castro và Ernesto “Che” Guevara. Crozier còn là nhân vật được CIA giao trọng trách đào tạo nhóm thanh niên Cuba lưu vong phản đối chính quyền Cuba do Chủ tịch Fidel Castro lãnh đạo.
Trong thời gian phục vụ CIA, Crozier đã dùng các biệt hiệu là “robot hình người”, “chữa bệnh bằng nước”, Arthur G. Vaivada, Harold R. Noemayr, Mr. Vicks, Roger Fox, James Fedder.
Crozier là người DeKalb, bang Illinois, từng phục vụ trong tình báo Không quân vào Chiến tranh thế giới thứ hai. Ông kết hôn với một phụ nữ gốc Costa Rica có tên Argentina Cordero vào tháng 12/1945. Ba năm sau đó, ông bắt đầu làm việc cho CIA.
Lãnh đạo CIA khu vực Tây Bán cầu vào năm 1958 từng miêu tả Crozier cao 1,88m, nặng 79 kg, gương mặt trẻ hơn tuổi và có khả năng đọc, nói tiếng Tây Ban Nha khá tốt, sở hữu dung mạo khá giống với người dân các quốc gia Mỹ Latinh.
Một bản đánh giá của CIA về công việc của Crozier ở Trung Mỹ có đoạn: nhân vật này là chuyên gia về súng ngắn, trong 1 phút có thể gửi 16 từ qua mã Morse và có tính liêm chính, thành thực, thông minh và tháo vát.
Năm 1954, ở Costa Rica, ông xây dựng được phòng tối bí mật dưới nhà để chụp ảnh cho CIA. Ở Guatemala, Crozier hỗ trợ tuyên truyền qua radio. Khi còn lấy vỏ bọc là sinh viên trường Đại học San Carlos (Guatemala), ông còn tham gia thi điền kinh trong sân vận động và ghi được kỷ lục.
Sau đó Crozier nhập học tại Đại học Havana. Ở thời điểm đó, Fidel Castro tốt nghiệp trường luật Havana và trở thành đối thủ của nhà độc tài Cuba thời điểm đó Batista. Batista tìm mọi cách để tiêu diệt đối thủ, thậm chí từng tự nhận rằng binh sĩ đã sát hại ông Fidel Castro trong một cuộc mai phục.
Không lâu sau đó, Batista hạ thủ một trong những điệp viên có mối liên hệ với Crozier. Ở thời điểm ấy, CIA lo ngại cho an toàn của gia đình Crozier. Ngày 15/2/1957, CIA ra lệnh cho gia đình Crozier quay trở lại Costa Rica.
Bất ổn tại Cuba khi đó tiếp tục leo thang và 3 tuần sau, sinh viên cách mạng đã tràn vào Phủ Tổng thống. Vài ngày sau, Crozier quay trở lại Havana với sự cho phép của CIA. Bởi vì Đại học Havana phải đóng cửa do bất ổn nên CIA quyết định để Crozier mang vỏ bọc mới là đại diện của một công ty nghiên cứu kinh tế có tên Viện Nghiên cứu Công chúng.
Bằng cách nào đó, Crozier đã xoay sở và được giới thiệu tới lãnh đạo tỉnh là "cái nôi" của tổ chức cách mạng Phong trào 26/7. Điều này tạo điều kiện để Crozier tiếp cận được lãnh tụ cách mạng Fidel Castro. Tháng 3/1958, Crozier dành 2 tuần tại địa điểm đó, được gặp gỡ cả Fidel Castro cùng Che Guevara và chụp ảnh với hai huyền thoại này.
Đánh giá của CIA về việc Ross Crozier gặp gỡ hai huyền thoại Fidel Castro và Ernesto "Che" Guevara năm 1969. Ảnh: USA Today.
Theo tài liệu của CIA, sau khi trở về từ vùng núi, Crozier phải bay tới Mỹ để báo cáo ngắn gọn tại khách sạn DuPont Plaza ở Washington. CIA thậm chí cố tình cho báo chí, gồm các tờ như The New York Times và New York Daily Mirror đăng tải hình ảnh của Crozier nhằm củng cố vỏ bọc của ông này.
Crozier dường như đã sở hữu đủ điều kiện tạo lợi thế. Tuy nhiên, dòng chảy lịch sử nhanh chóng với nhiều sự kiện khiến tình hình phức tạp. Điểm đến tiếp theo của Crozier là Mexico City - nơi được coi là phù hợp với kỹ năng của ông.
Cuối năm 1958, Crozier được điều từ Mexico về Cuba với nhiệm vụ tạm thời khác. Ngày 1/1/1959, chỉ 36 tiếng sau khi Crozier hạ cánh tại Havana, nhà độc tài Batista đã bỏ trốn khỏi Cuba. Cách mạng Cuba thành công và quốc đảo này có nhà lãnh đạo mới là Fidel Castro.
Crozier chờ đợi trong 2 tuần để nhận chỉ thị tiếp theo của CIA, ông muốn được ở lại thêm một thời gian. Tuy nhiên, Crozier quay lại với nhiệm vụ ở Mexico, viết và dịch các báo cáo.
Tháng 3/1960, Tổng thống Mỹ khi đó Dwight D. Eisenhower chính thức thông qua việc hành động chống lại lãnh đạo Cuba Fidel Castro. Trong tư liệu của lãnh đạo CIA ở đơn vị Tây Bán cầu có đánh giá việc phải đứng ngoài khiến Crozier “ngày càng căng thẳng”.
Bức ảnh chụp năm 1963 với hai nhân vật huyền thoại Che Guevara (trái) và Fidel Castro. Ảnh: AFP
Lực lượng phản cách mạng Cuba, tự gọi mình là Directorio Revolucionario Estudiantil – DRE, đã tháo chạy sang Florida (Mỹ). CIA sau đó tuyển mộ một số người thuộc nhóm này. Vào cuối tháng 8, Crozier chuyển đến Miami và đào tạo họ. Ông dạy các thành viên DRE về vũ khí, cách viết mật mã và dùng nước chanh để giấu đi thông điệp.
Kế hoạch lật đổ nhà lãnh đạo Cuba Fidel Castro của Tổng thống Eisenhower là xâm nhập bằng đường biển, sử dụng những người Cuba lưu vong do CIA đào tạo. Trong một bản đánh giá gửi CIA, Crozier cho rằng kế hoạch xâm nhập này sẽ thất bại.
Kế hoạch được triển khai vào ngày 17/4 với 1.400 người Cuba lưu vong do CIA đào tạo. Nhưng chiến dịch thất bại và CIA đề nghị thực hiện không kích nhưng Tổng thống mới tuyên thệ khi đó John F. Kennedy quyết định dừng lại.
Tổng thống Kennedy lại tập trung vào leo thang chiến tranh mật tại Cuba. Trong nhiệm vụ này, Crozier phối hợp cùng nhóm người Cuba lưu vong ở Miami phát triển tuyên truyền chống lãnh đạo Fidel Castro tại Mỹ Latinh.
Sau này, Crozier gặp phải thử thách lớn hơn đó là “chứng nghiện rượu”. Cuối tháng 8/1963, Crozier được tạm nghỉ trong khi CIA hỗ trợ ông tìm công việc mới.
Sau đó, sự kiện chấn động xảy ra khi Tổng thống Kennedy bị ám sát. Cả nước Mỹ tiếc thương vị tổng thống, Lễ Tạ ơn đến rồi kết thúc. Đó cũng là ngày cuối cùng đảm nhận vai trò điệp viên của Crozier.
Vào đầu năm 1969, hãng phim 20th Century Fox tiếp cận Crozier muốn thu thập thông tin để làm phim về huyền thoại Che Guevara. Crozier sau đó chia sẻ với CIA rằng cuộc gặp của ông với đại diện 20th Century Fox kết thúc bằng việc cả hai phía thống nhất: “Chúng tôi sẽ gọi bạn, bạn đừng gọi chúng tôi”.
Sau đó không lâu, con gái của Crozier là Lilliam Crozier Moore nhớ lại khi bà 16 tuổi. Đó là một ngày bình thường, ông Crozier đã đề nghị hai cha con đi câu cá, một trong những sở thích lớn nhất của Moore. Hai người thả bước đi tới cuối cầu tàu, ông Moore đột nhiên quay sang nhìn con gái và nói: "Bố là một điệp viên CIA".