Chỉ trong giai đoạn từ 1972-1981, nhân vật này đã trao cho CIA hàng chục ngàn trang tài liệu mật, trong đó có cả những kế hoạch quân sự của Liên Xô tại Tây Âu.
Phương Tây vẫn có một từ viết tắt nói về những động cơ chính trở thành gián điệp trong thời kỳ chiến tranh lạnh là MICE (Money, Ideology, Career, Ego - tiền bạc, lý tưởng, sự nghiệp và cái tôi). Nhưng trường hợp của Kuklinski thì được coi là một ngoại lệ, khi vẫn còn nhiều tranh cãi về động cơ phản bội của tay sĩ quan cao cấp của Ba Lan…
Ryszard Kuklinski cho tới giờ vẫn không được công luận biết đến nhiều, cho dù trường hợp của ông ta vẫn là đề tài tranh luận với nhiều mâu thuẫn ngay tại Ba Lan.
Kuklinski sinh tại Warsaw vào năm 1930 trong một gia đình công nhân theo đạo Thiên chúa, từng tận mắt chứng kiến thời điểm nổ ra Chiến tranh thế giới thứ hai và việc quân Đức tràn vào thủ đô Ba Lan. Phản ứng ban đầu của anh ta là tìm cách gia nhập vào đội quân kháng chiến Krajowa, khi đó đang có ban lãnh đạo lưu vong tại Anh, nhưng lại bị từ chối vì còn quá nhỏ.
Căn hộ nơi gia đình Kuklinski đang ở khi đó cũng là nơi cơ quan an ninh phát xít (Gestapo) tra tấn chính cha của anh ta, người về sau đã thiệt mạng tại trại tập trung Sachsenhausen-Oranienburg gần Berlin. Kuklinski cùng một vài người bạn thiếu niên khác về sau cũng tìm mọi cách để liên hệ với phong trào kháng chiến Ba Lan nhưng cũng không thành. Kết quả sau đó chỉ là 18 tháng lao động cưỡng chế tại các xí nghiệp quốc phòng của quân Đức.
Sau chiến tranh, Kuklinski đã có một thời gian vô vọng đi tìm cha tại các vùng ngoại ô Berlin, sau đó quay trở về nhà, tạm hài lòng với công việc của một bảo vệ tại nhà máy sản xuất xà phòng, nhờ đó có thời gian đi học thêm vào ban ngày.
Tháng 9/1947, anh ta bước đầu thực hiện được mơ ước thời nhỏ khi gia nhập được vào trường đào tạo sĩ quan. Cho dù là một học viên xuất sắc, nhưng Kuklinski đã bị đuổi khỏi trường và khai trừ khỏi đảng chỉ trước thời điểm hoàn tất khóa học có vài tháng do một phát biểu có quan điểm chống lại Liên Xô.
Nhưng Kuklinski dù sao vẫn gặp may. Sau một khóa học hoàn thiện sĩ quan, anh ta dù sao cũng được phong hàm đại úy, cùng cương vị tham mưu trưởng một tiểu đoàn bảo vệ bờ biển. Ngay sau đó thành tích tốt nghiệp xuất sắc Học viện Bộ tổng tham mưu đã giúp cho anh ta được thăng quân hàm thiếu tá cùng một vị trí tại Bộ Tổng tham mưu quân đội ở Warsaw.
Sau đó, anh ta có 2 năm làm lính tại một trung đoàn đóng gần Poznan, sau đó viết đơn kháng cáo xin được trở lại trường học. Tuy nhiên, Kuklinski sau khi ra trường không được phong hàm sĩ quan, phải bằng lòng với cấp bậc hạ sĩ quan.
Chẳng bao lâu người này trở thành một nhân vật có uy tín trong một loạt các vấn đề về học thuyết trong lực lượng vũ trang Ba Lan và các nước trong Khối hiệp ước Warsaw. Cũng cần phải nhắc tới vai trò quan trọng của Ba Lan trong hiệp ước trên - quốc gia này có quân số nhiều thứ ba tại châu Âu (sau Liên Xô và Tây Đức), các xí nghiệp quốc phòng của họ sản xuất khá nhiều các sản phẩm quân sự, lực lượng quân đội Xôviết đóng tại đây đang nắm giữ một kho đầu đạn hạt nhân bí mật.
Với cương vị và uy tín của mình, Kuklinski có khả năng tiếp cận với rất nhiều thông tin mật, trong đó có cả chiến lược tác chiến tại châu Âu của khối Warsaw, trong đó có cả chiến dịch “Dunai” đưa quân vào dập tắt bạo loạn tại Tiệp Khắc và Ba Lan. Nhưng Kuklinski lo ngại hơn cả trước phương án phản ứng của NATO, có khả năng sử dụng vũ khí hạt nhân chiến thuật có khả năng biến Ba Lan thành một chiến trường đẫm máu.
Trò chơi nguy hiểm
Với nhận định trên, Kuklinski đã quyết định một hành động liều lĩnh, đó là liên hệ với phương Tây với hy vọng tránh được khả năng xung đột trong tương lai giữa hai bên. Trước đó từ năm 1967, Kuklinski từng có 6 tháng công tác tại Việt Nam trong thành phần Ủy ban giám sát quốc tế về việc tuân thủ Hiệp ước 1954. Nhiều khả năng trong thời gian này, anh ta đã có những động thái đầu tiên tiếp cận với người Mỹ.
Sau đó, nhân tiện một chuyến công tác nghiên cứu trên thuyền dọc theo các con sông Tây Âu, Kuklinski đã tìm cách gửi một lá thư cho tay tùy viên quân sự Mỹ tại Bonn, trong đó có yêu cầu được gặp một đại diện ngang cấp với mình. Yêu cầu này ngay lập tức được chuyển cho điệp viên Karl Gerhard của CIA tại Ba Lan.
Cuộc gặp đầu tiên giữa Kuklinski với tay điệp viên người Mỹ diễn ra vào chiều tối một ngày giữa tháng 12/1972 tại một nghĩa trang ở Warsaw.
Ông ta nhận được từ người Mỹ 18 cuộn phim nhỏ, hai máy ảnh nghiệp vụ và loại giấy đặc biệt lưu thông tin có thể tan ngay trong nước. Từ thời điểm đó, vai trò liên lạc viên với Kuklinski được giao cho Jack Forden (mật danh Daniel), một điệp viên khác của CIA từng hoạt động tại Ba Lan trước đây. Cả hai gặp nhau lần đầu tại Hamburg, cũng trong một chuyến công tác tại đây của viên sĩ quan người Ba Lan.
Kuklinski có không ít lần gặp phải nguy cơ bị vạch trần. Nguy hiểm nhất là vụ đèn pha chiếc xe của cơ quan mật vụ Ba Lan hồi đầu tháng 9/1974 từng rọi đúng người ông ta khi đang ngồi ghế sau chiếc xe của đại sứ quán Mỹ để trao đổi tài liệu.
Dù quá trình điều tra cụ thể sau đó đã không thể làm rõ, nhưng CIA vẫn khuyên ông ta nên tạm ngừng mọi hoạt động và hủy bỏ mọi công cụ tình báo được cung cấp. Nhưng Kuklinski vẫn không màng tới cảnh báo này vì tin rằng mình vẫn đang được tin tưởng, sau khi vừa được cấp trên cử đi học khóa đào tạo nâng cao 2 tháng tại Moscow.
Mùa xuân năm 1974, tay đại tá Ba Lan đã trao cho người Mỹ bản kế hoạch tuyệt mật Albatros, xem xét xây dựng 3 khu hầm trú ẩn đặc biệt (tại Liên Xô, Ba Lan và Bulgaria) dành cho giới lãnh đạo quân đội các quốc gia khối Warsaw trong trường hợp xảy ra chiến tranh hạt nhân.
Ngoài ra còn phải kể đến nhiều tài liệu quan trọng khác như địa điểm bố trí các căn cứ phòng không tại Ba Lan và CHDC Đức, số liệu kỹ thuật của những loại vũ khí mới nhất của Liên Xô vào thời điểm đó như xe tăng T-72, hệ thống tên lửa phòng không “Strela-1”, các hệ thống chống khả năng theo dõi từ vệ tinh, các kế hoạch tác chiến chống lại NATO…
Chỉ tính trong 9 năm cộng tác với người Mỹ (từ 1972-1981), Kuklinski đã chuyển giao cho họ 35 ngàn trang tài liệu mật và tuyệt mật, khiến liên lạc viên Forden cùng các đồng nghiệp đều nhất trí đề nghị tặng thưởng ông ta huy chương “Vì công lao phục vụ cho tình báo”, phần thưởng cao nhất của CIA dành cho các nhân viên người Mỹ. Theo họ, không có một điệp viên nào của CIA trong khối Warsaw có thể so sánh với Kuklinski cả về số lượng cũng như chất lượng tài liệu đã cung cấp.
Về sau, ông ta đã được tặng thưởng huy chương khi đặt chân tới Mỹ. Cũng trong thời gian đó tại Ba Lan, Kuklinski cũng được quân đội tặng thưởng hai huân chương khác nhau: Huân chương “Thập tự hiệp sĩ” và huân chương “Vì sự hồi sinh của Ba Lan”.
Tháng 4/1977, Kuklinski còn được bổ nhiệm làm chỉ huy Cục I chuyên về kế hoạch chiến lược quốc phòng. Điều này giúp cho ông ta có khả năng tiếp cận với nhiều tài liệu quí giá đặc biệt hơn nữa, cũng như trở thành thành viên của 3 ủy ban quan trọng nhất trong Tổ chức hiệp ước Warsaw.
Chạy trốn
Sự lớn mạnh của “Công đoàn đoàn kết” và những chuyển biến sau đó trên chính trường Ba Lan đã gây không ít khó khăn cho hoạt động của Kuklinski, nhưng vẫn không khiến ông ta bị mất đi vị trí là nguồn tin quan trọng nhất đối với các nhà hoạch định chính sách trong chính phủ Mỹ.
Ryszard Kuklinski.
Mùa thu năm 1981, Cơ quan an ninh Ba Lan (SB) từ một nguồn tin tại Roma đã biết được rằng, CIA đang có trong tay những bản kế hoạch mới nhất về tình hình quân sự tại Ba Lan. Kuklinski may mắn được một trong những quan chức cấp trên của mình tiết lộ về chuyện này.
Do chỉ có một số lượng hạn chế các quan chức cao cấp được tiếp xúc với những tài liệu trên, ông ta hiểu rõ việc rà soát sau đó của cơ quan mật vụ chắc chắn sẽ lần ra mình, nên quyết định phải chạy trốn.
Người Mỹ sau đó đã kịp thời đưa Kuklinski và gia đình vào đại sứ quán của mình tại Warsaw, từ đây giấu trong một chiếc thùng lớn, vận chuyển bằng xe hòm có biển ngoại giao qua biên giới Ba Lan tới Đông Đức và sau đó tới Tây Berlin. Tháng 12/1981, cả gia đình Kuklinski đã đặt chân được tới Mỹ.
Vai trò gián điệp của Kuklinski chỉ được công khai vạch trần vào tháng 6/1981, khi đại diện giới lãnh đạo Ba Lan khi đó trả lời phỏng vấn của tờ “Washington Post”. Theo lời trách móc của quan chức đại diện này, do Kuklinski tham gia vào việc soạn thảo gần như mọi kế hoạch quân sự, nên CIA biết trước mọi hoạt động đối phó của chính quyền khi đó đối với lực lượng chính trị đối lập.
Nhưng chính quyền Reagan đã phản bội đồng minh, không chia sẻ những thông tin trên với “Công đoàn đoàn kết”. Ông này còn buộc tội Reagan âm mưu khơi mào một “trận tắm máu” trên khắp châu Âu.
Với việc chính quyền XHCN bị sụp đổ và chiến thắng của Lech Walesa trong cuộc bầu cử tổng thống năm 1990, vụ việc của Kuklinski lại bước sang một trang mới. Với chính sách ân xá chính trị nói chung của chính quyền mới, bản án tử hình dành cho Kuklinski trước đó được thay thế bằng mức án 25 năm tù cùng với việc bị tước quyền công dân. Lời thỉnh cầu trực tiếp tới Lech Walesa từ Zbigniew Brzezinski, cưu cố vấn an ninh quốc gia của tổng thống Mỹ, đồng thời cũng là người bảo vệ nhiệt thành cho Kuklinski, cũng không có được kết quả nào.
Walesa cho rằng vụ việc trên “cần có thời gian và sự chuẩn bị kỹ lưỡng”. Bản thân Kuklinski cũng bác bỏ cái mà ông ta gọi là “ân xá nửa mùa”, đồng thời yêu cầu phải được phục hồi danh dự hoàn toàn. Ý kiến công luận tại Ba Lan cũng chia rẽ sâu sắc xung quanh sự kiện này: kết quả thăm dò tháng 11/1996 cho thấy, có 27% người Ba Lan cho ông ta là một kẻ phản bội, còn 21% cho ông ta là một người yêu nước.
Tháng 11/1997, Kuklinski được tuyên bố phục hồi danh dự. Theo một số nguồn tin, một trong những điều kiện mà Tổng thống Bill Clinton nêu ra để chấp nhận cho Ba Lan gia nhập NATO khi đó là phải phục hồi danh dự cho Kuklinski. Một năm sau, ông ta trở về Ba Lan trong chuyến thăm 10 ngày tới 6 thành phố khác nhau tại đây, trong đó có cả Krakov, nơi Kuklinski được phong làm công dân danh dự.
Những tranh cãi về con người Kuklinski tiếp tục rộ lên khắp Ba Lan vào thời gian này. Adam Michnik, một cựu tù nhân chính trị dưới thời chính quyền XHCN cũ, đồng thời là tổng biên tập tờ báo nổi tiếng Gazeta Wyborcza của Ba Lan, đã thẳng thừng tuyên bố, ông chẳng nhìn thấy sự anh hùng nào trong hành động của Kuklinski, ngoài những hành động bợ đỡ người Mỹ.
Còn tổng thống Walesa chọn thái độ im lặng, cho biết chỉ sẵn sàng gặp Kuklinski nếu được đề nghị. Ngay tại nước Mỹ, Kuklinski cũng không được công luận biết đến nhiều, dù ông ta là người nước ngoài đầu tiên được CIA tặng thưởng huy chương “Vì công lao phục vụ cho tình báo”.
Sau khi qua đời vào năm 2004, di cốt của Kuklinski được chuyển từ Mỹ về Warsaw, chôn cất tại nghĩa trang quân đội Powazki. Kèm theo đó còn có phần hài cốt của cậu con trai cả. Cần nói thêm, cả hai con trai của Kuklinski đều thiệt mạng trước đó trong những trường hợp đáng ngờ - một người do tai nạn giao thông, còn một người mất tích trên biển. Tang lễ của Kuklinski cũng có cả ngàn người Ba Lan tham dự, nhưng lại không có một đại diện chính thức nào của chính quyền đương nhiệm.