Trần Văn Trứ sinh năm ất Mùi (1715) tại làng Từ Ô, huyện Thanh Miện, Hải Dương thi đỗ Hoàng giáp năm Qúy Hợi (1743) đời Lê Hiển Tông, ông làm quan tới chức Thiên đô ngự sử, người đương thời quen gọi là tiến sĩ Từ Ô.
Tuy làm nhiều chức quan to, nhưng cuối cùng vì thấy chính sự quá đỗi mục nát nên ông liền cáo lão về trí sĩ. Ai nấy đều tiếc, bởi lẽ ông là một người thanh liêm chính trực, có tài lại có lòng thương dân.
Trần Văn Trứ - một vị quan thành liêm chính trực. Ảnh minh họa
Vị quan chính trực, không thiên vị tình riêng
Có một năm, Trần Văn Trứ phụ trách khoa thi hương thuộc trấn quê nhà. Bà vợ nói riêng với ông:
- Năm nay có thằng cháu đi thi, mong được ông rộng tay cho nó đặng mở mày mở mặt. Tên nó là Hi...
Ông gật đầu biết vậy. Bà vợ lại dặn riêng người theo hầu để ý, khi nào ông duyệt đến quyển văn của người cháu thì làm hiệu: hi hi, nhắc cho ông nhớ.
Đúng vào buổi ông chấm văn, người hầu nhận ra dấu hiệu đã dặn, liền đứng cạnh vờ đằng hắng: "hi hi". Ông sực nhớ lại lời vợ, liếc qua lời văn dưới mắt mình thì thấy lời lẽ bất thông, không xứng đáng đỗ.
Ông cầm ngay bút son sổ dài lên mặt quyển mà nói: "Này hi hi! Này hi hi!" Người hầu tái mặt, vội vàng trốn ra ngoài.
Dùng bộ râu để dạy dỗ quan huyện
Thời gian về nhà, ông biết viên tri huyện huyện mình (Thanh Miện) là kẻ rất hách dịch, hễ ai qua dinh mà không xuống ngựa, xuống cáng đều bị hắn đánh đòn.
Một hôm, nhân đi chơi qua huyện, ông mượn một con bò cỡi đi, nghênh ngang không chịu xuống. Lính huyện lôi ông vào quan. Ông kêu là thầy đồ già đi dạy học ở tỉnh xa mới về nên không hay biết lệ này, vả lại lệ quan buộc phải xuống ngựa chứ không buộc xuống bò.
Lão huyện thét la một hồi, truy hỏi sách nọ, vặn sách kia để thử thách thầy đồ. Sau chừng như thấy ông đối đáp trôi chảy, ung dung, lại có tuổi tác, nên cũng có ý nể, lão huyện liền bảo ông:
- Lý ra tội nhà thầy phải đánh đòn, nhưng ta nể cái bộ râu của thầy nên tha đòn cho. Vậy thầy phải đối câu đối ta ra để tạ ơn nghe!
Rồi lão huyện ra vế đối rằng:
Huyện quan Thanh Miện kiến vô lễ nhi dục công.
Nghĩa là:
Quan huyện Thanh Miện thấy kẻ vô lễ nên muốn đánh.
Ông nghè Từ Ô thấy nói "nể cái bộ râu" bèn cười khẩy và đọc:
Tiến sĩ Từ Ô hạnh hữu tu nhi đắc thoát
Nghĩa là:
Tiến sĩ Từ Ô may nhờ có râu mà thoát đòn.
Quan huyện cùng lũ nha lại nghe vậy biết ngay là tướng công họ Trần, sợ toát mồ hồi, chả còn hồn vía, phủ phục lạy như tế sao.
Ông nghiêm sắc mặt, chỉnh cho một hồi về đạo đức khiêm tốn, chăn dân ... rồi bỏ đi. Một hồi sau đám quan lại vẫn không dám đứng dậy, người xem được một trận cười. Từ đó, cái lệ "hạ mã" hống hách, vô lý kia cũng bị hạ luôn.
Lời bàn:
Khi Trần Văn Trứ mất, các bạn đồng liêu và khoa mục có câu đối viếng:
Tọa học sĩ ư xuân phong, diện mệnh nhi đề huấn, hối nhược gia nhân phụ tử.
Lập lại tư ư băng tuyết, từ trực khí tráng, lẫm liệt như lôi điện quỷ thần.
Nghĩa là:
Dạy học như gió xuân, thước ngọc khuôn vàng, răn bảo tựa cha con ruột thịt.
Làm quan như băng tuyết, lời ngay khí mạnh, trang nghiêm như sấm sét quỷ thần.
Một con người có tâm và có tài! Thật đáng quý thay.
*Tài liệu tham khảo
Giai thoại văn học Việt Nam_NXB Văn Học trang 81,82,83 (1988)