Mâm ngũ quả có nguồn gốc từ đạo Phật, được nhắc đến trong kinh Vu-lan-bồn (Ullambana Sutra) với hình ảnh "trái cây năm màu".
5 màu tượng trưng cho "ngũ thiện căn" theo quan niệm nhà Phật, gồm: Tín căn (lòng tin), tấn căn (ý chí kiên trì), niệm căn (ghi nhớ), định căn (tâm không loạn), huệ căn (sáng suốt).
Mâm ngũ quả ngày Tết là món quà dâng tặng ông bà tổ tiên và mang đậm màu sắc tín ngưỡng, tâm linh. Do vậy, các gia đình cần hiểu rõ về phong tục cũng như ý nghĩa các loại quả để bày sao cho đúng và thể hiện đầy đủ ý nghĩa.
Việc lựa chọn 5 loại quả bày lên mâm ngũ quả tùy thuộc vào quan niệm văn hóa cũng như đặc trưng về sản vật của các vùng miền.
Mỗi loại quả có những ý nghĩa riêng, thể hiện qua hình dáng, hương vị, màu sắc hay thậm chí là cả cách đọc tên.
Cách bày mâm ngũ quả ngày Tết theo truyền thống mà nhiều người Việt thường làm.
Nhà nghiên cứu tâm linh Nguyễn Xuân Cường (Trung tâm Nghiên cứu bảo tồn văn hoá tín ngưỡng Việt Nam) và họa sĩ Nguyễn Mạnh Đức đã hướng dẫn cách bày mâm ngũ quả theo phong thủy, đẹp mắt và mang lại may mắn trong năm mới.
Theo đó, vào khoảng 28, 29 tháng Chạp, sau khi lau dọn bàn thờ gia tiên, các gia đình bắt đầu bày biện mâm ngũ quả, trang trí đẹp mắt để đặt lên bàn thờ.
Cách bày mâm ngũ quả truyền thống sẽ là nải chuối xanh được đặt dưới cùng, ở giữa là quả bưởi, rồi điểm xuyến những quả quất, quýt xung quanh.
Ngày nay nhiều gia đình chọn cách bày mâm ngũ quả theo phong thủy với quan niệm đón thêm tài lộc trong năm mới.
Thông thường mâm ngũ quả gồm 5 loại quả có màu sắc khác nhau. Sở dĩ chọn số 5 là vì từ xưa ông cha ta đã quan niệm Phú – Quý – Thọ – Khang – Ninh là những điều quý giá và luôn mong mỏi đạt được 5 điều này trong năm mới.
Ngoài ra trên mâm ngũ quả, người ta thường chọn 5 loại quả tương ứng với 5 màu sắc của các hành Kim- Mộc- Thủy- Hỏa- Thổ, tượng trưng cho mong ước được ngũ phúc: "Giàu có, sang trọng, sống lâu, khỏe mạnh, bình yên".
Màu đỏ tượng trưng cho hành Hỏa, thường là các loại quả: Hồng, táo tây, thanh long…
Màu trắng tượng trưng cho hành Kim, người Việt hay chọn roi, mận hoặc lê,…
Những loại quả như chuối xanh, đu đủ xanh, mãng cầu, quả na, sung, dừa, dưa hấu... tượng trưng cho hành Mộc.
Với hành Thổ có thể chọn những loại quả có màu nâu, nâu đất hay vàng như xoài chín, bưởi, phật thủ chín, quýt vàng, cam vàng...
Màu đen tượng trưng cho hành Thủy, có thể chọn những loại quả như nho đen hoặc các quả có màu tối, sậm.
Về cách chọn số lẻ trong mâm ngũ quả ngày nay vẫn được chuộng ở miền Bắc, còn ở miền Trung và miền Nam thì lẻ cũng tốt, nhưng chú trọng hơn đến ý nghĩa của các loại quả.
Nếu người miền Bắc chuộng chuối, thì người miền Nam lại kỵ vì phát âm từ này giống Chúi nhủi, làm ăn không phất lên được. Hay lê, táo, cam, quýt cũng không được nhiều người miền Nam dùng để bày mâm ngũ quả.
Người miền Nam bày mâm ngũ quả theo mong muốn "cầu sung vừa đủ xài" ước mong năm mới đủ đầy, sung túc, tương ứng với 5 loại quả: Mãng cầu, sung, dừa, đu đủ, xoài. Ngoài ra, còn có thêm quả thơm (dứa) với mong muốn con cháu đầy nhà và một cặp dưa hấu xanh vỏ đỏ lòng để cầu may mắn.
Mâm ngũ quả tuy không quá quan trọng chuyện số quả lẻ hay chẵn nhưng vẫn giữ nguyên các quy ước dân gian như: Mâm ngũ quả chỉ bày quả, không đặt thêm hoa hoặc thực phẩm gì.