Trong văn hóa tâm linh của người Việt, ngày Tết Thanh minh không chỉ là thời điểm để tri ân tổ tiên những người đã khuất, mà còn là dịp để thể hiện lòng kính trọng và giữ gìn những tập tục đã được lưu truyền từ bao đời nay. Đi tảo mộ trong khoảng thời gian này, người Việt đều tuân thủ những quy tắc không viết ra nhưng được coi là những chuẩn mực cần thiết để thể hiện sự thành kính và trách nhiệm đối với người thân đã qua đời.
1. Về thời gian
Không nên vội vàng hay chần chừ, người ta thường chọn những ngày trung tâm nằm giữa ba ngày trước và mười ngày sau ngày Thanh minh để tiến hành các nghi thức tảo mộ. Phải chăng đó là cách để tránh sự xô bồ của cuộc sống và tìm đến sự bình yên, để những lời cầu nguyện, những nghi lễ được tiến hành trong không gian tĩnh lặng và trang nghiêm nhất? Dẫu vậy, nhiều người thường chọn ngày đầu tiên trong tiết Thanh minh để đi tảo mộ. Chọn ngày nào cũng tùy thuộc vào văn hóa từng địa phương và gia đình.
Ngoài ra, khi đi tảo mộ, nên đi buổi sáng và trưa, đầu giờ chiều, tránh đi buổi chiều muộn hoặc tối. Vào thời điểm này, tại nghĩa trang nhiều âm khí, không tốt cho sức khỏe, đặc biệt những người đang có bệnh hoặc đề kháng yếu.
2. Về chuẩn bị
Khi bước vào không gian nghĩa trang - nơi yên nghỉ của những người thân đã khuất, mỗi bộ trang phục lịch sự mà chúng ta lựa chọn mặc trên người không chỉ phản ánh sự nghiêm túc và trang trọng mà còn thể hiện sâu sắc lòng kính trọng, tôn nghiêm đối với những linh hồn quá cố.
Việc chúng ta ăn mặc kín đáo, tránh xa những bộ đồ hở hang, quần áo ngắn cũn cỡn hay những chiếc áo dây sẽ gửi gắm một thông điệp không lời nhưng mạnh mẽ về sự tôn trọng tối thượng. Điều này không chỉ giúp mỗi người thể hiện được phẩm hạnh của bản thân mình mà còn góp phần duy trì nét đẹp của nền văn hóa tưởng niệm, một phần không thể thiếu của truyền thống dân tộc.
Nên ăn mặc kín đáo khi đi tảo mộ, tránh ăn mặc hở hang và ngồi chồm hỗm khi khấn vái
3. Về thái độ
Khi bước vào nơi yên nghỉ của những người đã khuất, mọi tiếng cười đùa, lời nói thường nhật cần được gác lại sau lưng. Đây không phải là một không gian cho những sự giải trí hay sinh hoạt hàng ngày, mà là một địa điểm thiêng liêng, đòi hỏi sự tôn nghiêm và lòng tự trọng.
Tại đây, mọi hành vi thiếu tôn trọng như nói tục, đùa cợt hay bất kỳ sự hành xử nào không phù hợp đều bị xem là vi phạm nghiêm trọng đến nét đẹp văn hóa tâm linh. Bởi vậy, sự trang nghiêm và lòng kính cẩn không chỉ được coi là bổn phận, mà còn là nguyên tắc tối thượng, là biểu hiện của sự tưởng nhớ, tri ân và kính trọng vô biên đối với những linh hồn đã dành trọn đời mình để lại cho hậu thế những giá trị sống còn mãi với thời gian.
Khi thực hiện nghi lễ, mọi người cần giữ tâm thế nghiêm túc, không sa đà vào những cuộc trò chuyện không đúng chỗ, không đúng lúc. Mỗi lời nói, mỗi suy nghĩ đều cần được hướng thiện, hướng về cội nguồn, tôn trọng những người đã khuất.
Đồ cúng ngoài mộ nên phù hợp, không nên quá khoa trương, cầu kỳ.
4. Về đồ cúng
Trong quan niệm của người Việt Nam từ xưa đến nay, mỗi khi lễ lạc hay tổ chức các nghi thức cúng bái, việc lựa chọn lễ vật là một hành động tế nhị, phải tôn trọng truyền thống và phù hợp với văn hóa địa phương.
Không cần những thứ xa hoa, đắt đỏ, mọi đóng góp trong ngày cúng lễ đều hướng tới sự mộc mạc và nguyên sơ, qua đó phản ánh một tấm lòng thành kính, một sự kính trọng sâu sắc dành cho tổ tiên và các giá trị văn hóa tốt đẹp được lưu truyền. Điều này thể hiện rõ niềm tin của người Việt vào việc giữ gìn bản sắc dân tộc và một cuộc sống hài hòa, xa rời mọi tính toan, phô trương không cần thiết, nhấn mạnh vào việc sống đúng đạo lý, trọng nghĩa tình.
5. Về cách di chuyển
Không một ai muốn bước chân mình vô tình làm xáo trộn đến sự yên bình của người đã khuất, hay để lại dấu vết phản cảm trên nơi họ nằm nghỉ. Bởi vậy, việc đi lại ở nghĩa trang cũng nên cẩn trọng, không nên giẫm đạp hay làm hư hỏng mộ phần của người khác. Đó không chỉ là quy tắc ngầm được hiểu và tuân thủ, mà còn là nét văn hoá tinh tế, thấm đẫm tình người - một sự thể hiện của lòng tôn kính, khi chúng ta nhẹ nhàng thăm viếng, ghi nhớ và tri ân tới tất cả những linh hồn đã đi trước.
6. Về cách thắp hương
Số lượng nhang được thắp luôn tuân theo quy tắc số lẻ, thường là một, ba hoặc năm nén, không phải ngẫu nhiên mà chứa đầy ý nghĩa. Mỗi nén hương thể hiện tâm thành. Bởi vậy, không nên để hương gãy, đổ. Bởi trong nén hương ấy gửi gắm ước nguyện thiêng liêng: sự bình yên và hạnh phúc cho những người đã khuất.
Sự trọn vẹn của nén hương không chỉ là góp phần hoàn tất nghi thức cúng bái mà còn là biểu tượng của sự liên tục, không đứt đoạn. Vì thế, mọi sự đứt gãy, hư hao đều không được mong đợi, bởi người ta tin rằng nó có thể mang lại những điềm báo không lành, là sự chia rẽ giữa thế giới tâm linh và thế giới trần tục, làm lu mờ đi nguyện vọng về một thế giới tâm linh bình yên và trọn vẹn.
Việc giữ vệ sinh chung cũng không kém việc lau dọn mồ mả trong ngày Tết Thanh minh.
7. Về vệ sinh mồ mả
Khi nghi lễ cúng bái nơi phần mộ tổ tiên đã trôi qua trong không khí trang nghiêm, việc chăm sóc và bảo vệ sự tinh tươm của nơi yên nghỉ của người thân cũng là điều cần thiết. Đối với người Việt, ý thức giữ gìn sự sạch sẽ và ngăn nắp xung quanh mộ phần không chỉ là biểu hiện của lòng kính trọng cao cả, mà còn là minh chứng cho quan niệm sâu sắc về việc bảo tồn trật tự, hài hoà âm dương và vẻ đẹp tâm linh vốn được coi trọng từ xưa đến nay.
Người Việt quán niệm rằng, mỗi hành động, dù là nhỏ nhất, cũng cần được thực hiện với tấm lòng thanh cao, như một lời nguyện cầu cho sự bình yên của những linh hồn, và như một cách để duy trì vẻ đẹp và sự thanh tịnh của nơi phút giây cuối cùng nằm lại giữa lòng đất mẹ. Bởi vậy, việc dọn dẹp rác sau khi thực hiện nghi lễ cần thực hiện nghiêm túc, tránh xả rác xung quanh ảnh hưởng đến nơi yên nghỉ của người khác cũng như môi trường.
Ngoài ra, trong khi đi tảo mộ, không nên mang thú cưng đến, điều này vừa khiến làm xáo trộn công việc dọn dẹp mồ mả, hơn nữa cũng sẽ ảnh hưởng đến các nghi thức tại đây.
Những quy tắc này không chỉ là nguyên tắc ứng xử mà còn phản ánh sâu sắc triết lý sống, lòng tôn kính và sự tri ân của người Việt đối với tổ tiên, đồng thời là bản sắc văn hóa đặc trưng được lưu giữ và truyền lại qua các thế hệ.